Κύρκος Δοξιάδης
< πίσω στους Συγγραφείς

Τα κείμενα αυτού του τόμου έχουν προέλθει από μια μακρά διεθνή συζήτηση και προσπαθούν να απαντήσουν σε κρίσιμα ερωτήματα της πανεπιστημιακής εκπαίδευσης που σπάνια τίθενται, γιατί μοιάζουν άλυτα στις συνθήκες των ευρωπαϊκών μαζικών σπουδών: Πώς γίνεται να μην μπορούν να γράψουν και κυρίως να μην μπορούν να διατυπώσουν επιχειρήματα οι φοιτητές; Είναι δυνατόν να μη διάβασαν σε ολόκληρη τη διάρκεια των σπουδών τους ποτέ ένα ολόκληρο βιβλίο; Γιατί το πανεπιστήμιο δεν τους έμαθε ποτέ να διαβάζουν και να γράφουν; Οι φοιτητές θα βρουν στον τόμο ένα πολύτιμο και ταυτοχρόνως διασκεδαστικό υλικό που φτιάχτηκε για να τους συντροφεύσει στις δύσκολες και μοναχικές ώρες που περνούν μπροστά στο άσπρο χαρτί και τα πολυσέλιδα «θεωρητικά» κείμενα, ένα υλικό που μπορεί να τους βοηθήσει χωρίς να απαιτεί να το σεβαστούν. Οι διδάσκοντες θα βρουν ιδέες και προτάσεις, που αν μη τι άλλο θα τους υπενθυμίσουν ότι δεν είναι μόνοι, ότι κι άλλοι ταλαιπωρούνται με τα ίδια προβλήματα. Ο τόμος απευθύνεται όμως και σε οποιονδήποτε συναντά προβλήματα χρήσης της γλώσσας στη δουλειά του, σε οποιονδήποτε διαβάζει ή γράφει.

Η χρήση των νέων μέσων και των νέων τεχνολογιών (πληροφορίας και επικοινωνίας) στη σύγχρονη τέχνη έχουν πολλαπλασιάσει τις δυνατότητες κατασκευής «αφύσικων» πραγματικοτήτων ή «εναλλακτικών» εικόνων της πραγματικότητας. Η εξέλιξη αυτή ανέδειξε νέες όψεις ακόμα και σε εκείνα τα θέματα και τα μονοπάτια της καλλιτεχνικής έρευνας που είχαν εν μέρει εγκαταλειφθεί. Τ ευρήματα των σύχγρονων φυσικών επιστημών έχουν μεταβάλει την αντίληψή μας γύρω από τις διαδικασίες διαμόρφωσης των εικόνων μέσω του (ανθρώπινου) ματιού του εγκεφάλου. Αντιστοίχως η φύση και η οπτική υπόσταση των (ανα)παραστάσεων έχουν γίνει κύριο αντικείμενο έρευνας κλάδων σαν κι αυτούς της γνωσιακής επιστήμης και της επιστήμης των υπολογιστών. Η καλλιτεχνική πρακτική και η επιστημονική έρευνα μοιάζει να επιβάλλουν μια ριζική επαναξιολόγηση της φιλοσοφικής συζήτησης που σχετίζεται με την αντίθεση μεταξύ εικόνας και πραγματικότητας.

Στις αρχές του εικοστού πρώτου αιώνα το πρόβλημα των συνόρων και των ορίων, σε όλη την πολλαπλότητα των κυριολεκτικών και μεταφορικών σημασιών τους, εμφανίζεται με οξύτητα στο προσκήνιο, τόσο των πολιτικών συγκρούσεων και των ιδεολογικών αντιπαραθέσεων, όσο και των αναζητήσεων των θεωρητικών επιστημών. Είτε αφορά την εδαφική εθνική, πολιτιστική ή γλωσσική διάσταση είτε τις ανεξάντλητες μεταφορικές αναφορές των συνόρων και των ορίων, ο λόγος περί αυτών περνά σήμερα μια περίοδο απολογισμού και έντονης αναθεώρησης. Αυτή την προβληματική αποτυπώνει ο παρών τόμος των τοπικών, με συβολές επιστημόνων και ερευνητών από όλες τις παραδόσεις που συναντώνται στο πεδίο των συνόρων και των ορίων.

Έχει ειπωθεί ότι η σχέση του Φουκώ με την Αριστερά συνίσταται στο ότι είναι ο στοχαστής των «νέων κοινωνικών κινημάτων». Σίγουρα η μη οικονομιστική προσέγγιση της εξουσίας από τον Φουκώ «έδωσε φωνή» σε αιτήματα και κινήματα ο χαρακτήρας των οποίων δεν είναι κυρίως οικονομικός. Αυτό όμως δεν σημαίνει πως πρέπει να αποδεχτούμε γι’ αυτά τα κινήματα τον τερατωδώς αποπροσανατολιστικό χαρακτηρισμό «μετα-υλιστικά». Η προσέγγιση του Φουκώ είναι υλιστική χωρίς να είναι οικονομιστική, ακριβώς επειδή καταδεικνύει την πολιτική σημασία μιας υλικότητας που δεν έχει κυρίως οικονομικό χαρακτήρα και που αναφαίνεται στους αγώνες των «νέων» κινημάτων.Ωστόσο η πολιτική συμβολή του Φουκώ στην Αριστερά είναι τουλάχιστον το ίδιο σημαντική και προς μια άμεσα αντι-καπιταλιστική κατεύθυνση. Η αποφυγή του οικονομικού αναγωγισμού μάς επιτρέπει να δούμε τον καπιταλισμό ως ένα όχι σκέτα οικονομικό σύστημα αλλά ως ένα σύστημα εξουσίας. Αν η οικονομία είναι όντως κυρίαρχη, αυτό δεν οφείλεται στο ότι παντού και πάντα η οικονομία είναι καθοριστική (έστω «σε τελευταία ανάλυση»), αλλά στο ότι στη νεοτερικότητα, από τη Βιομηχανική Επανάσταση κι έπειτα, ο καπιταλισμός είναι το ισχυρότερο σύστημα εξουσίας. Στην εποχή του νεοφιλελεύθερου, δηλαδή του γυμνού πλέον καπιταλισμού, η πρωτοκαθεδρία της οικονομίας, για την Αριστερά, δεν πρέπει να είναι μια αναλυτική ή οντολογική αρχή, αλλά μια πολιτική κατάσταση που πρέπει επί τέλους να ανατραπεί.

 Η προπαγάνδα στην Ελλάδα της κρίσης είναι καθεστώς διότι πρόκειται για το λόγο της πόλωσης. Ο λόγος της πόλωσης δεν μπορεί παρά να είναι προπαγανδιστικός. Η πόλωση μπορούμε να πούμε ότι αποτελεί μια μορφή ανοιχτού ταξικού πολέμου – που σημαίνει όχι κατ’ ανάγκην κατάσταση εμφυλίου πολέμου με ένοπλες συγκρούσεις και μαζικούς σκοτωμούς, αλλά σίγουρα κατάσταση μαζικής και έντονης δυσαρέσκειας των κατώτερων τάξεων, συρρίκνωση των μεσαίων στρωμάτων, διεύρυνση του χάσματος μεταξύ ανώτερων και κατώτερων τάξεων, και κατά συνέπεια, για πρώτη φορά μεταδικτατορικά, μια κατάσταση επισφαλούς και απειλούμενης ταξικής κυριαρχίας. Σε αυτή την εμπόλεμη ταξική κατάσταση, το κοινωνικό καθεστώς στην Ελλάδα δεν θα μπορούσε παρά να προσφύγει στην πιο άμεσα «πολεμική» μορφή πολιτικού λόγου, δηλαδή στην προπαγάνδα – αν ορίσουμε την τελευταία, προεκτείνοντας τον πασίγνωστο ορισμό του Κλαούσεβιτς για τον πόλεμο, ως τη συνέχιση του πολιτικού λόγου με άλλα μέσα. Και αυτά τα «άλλα μέσα», όπως και στην περίπτωση του πολέμου, είναι η συστηματική και οργανωμένη χρήση βίας. Η άσκηση βίας εν προκειμένω είναι η παραποίηση της αλήθειας: η προπαγάνδα βιάζει την αλήθεια – συστηματικά και οργανωμένα. Με στόχο, όπως και στον πόλεμο, την επίτευξη νίκης επί του αντιπάλου – εν προκειμένω, με στόχο τη διατήρηση της ταξικής κυριαρχίας, με οσοδήποτε οδυνηρές για τις κυριαρχούμενες τάξεις συνθήκες ζωής.

Ο θεωρητικός προβληματισμός για την ιδεολογία συνεπεκτείνεται με την ιστορία της αριστερής σκέψης. Παράλληλα, η έννοια της ιδεολογίας ορίζει το πεδίο των κοινωνικών επιστημών στην ιδιαιτερότητά του, τόσο από την πλευρά του αντικειμένου όσο και από εκείνην του υποκειμένου. Έχοντας ως αφετηρία τις παραπάνω παραδοχές, τούτη η σειρά διαλέξεων στοχεύει σε μια διερεύνηση του όρου, αφ’ ενός με αναφορά στην εν μέρει αόρατη διαδρομή του ανάμεσα σε σύγχρονες θεωρητικές προσεγγίσεις και αφ’ ετέρου ως προς τον ιδιάζοντα ρόλο του στη νεοτερική σκέψη εν γένει. Για το πρώτο, δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στο έργο ενός στοχαστή που είχε ρητά αποστασιοποιηθεί από τον όρο «ιδεολογία», ήτοι του Michel Foucault. Και για το δεύτερο, μελετάται η γενεαλογική σημασία του όρου στον μαρξισμό, εκκινώντας από τη χρήση του στο νεανικό έργο των Marx και Engels Η γερμανική ιδεολογία.

Επί δεκαετίες, μέχρι την πτώση του «υπαρκτού», η αριστερά συνόδευε τις πρακτικές της και τους αγώνες της από μια «καθοδηγητική παρηγοριά». Οσοδήποτε περίπλοκες, αμφίσημες και παλινδρομικές κι αν ήταν οι ιστορικές συνθήκες, πίστευε ότι η ίδια της η ύπαρξη και η δυναμική της υπάγονταν σε μια μεγάλη ή καθοριστική αντίφαση που αναπόφευκτα κάποτε θα οδηγούσε στην ανατροπή του καπιταλισμού και στην έμπρακτη δικαίωσή της. Τούτη η –μεσσιανικού τύπου– παρηγορητική πίστη πλέον έχει κλονιστεί οριστικά. Η αριστερά έρχεται αντιμέτωπη με τη σκληρή πραγματικότητα των ταξικών αγώνων, που είναι η πραγματικότητα ενός κοινωνικοπολιτικού πολέμου, χωρίς προκαθορισμένο νικητή. Οι αντιφάσεις και οι όποιες ρωγμές στο αντίπαλο στρατόπεδο είναι στοιχεία για να εκμεταλλεύεσαι προς όφελός σου, δεν οδηγούν από μόνες τους στην ήττα του εχθρού σου. Αν η συνειδητοποίηση τούτης της κατάστασης στο ιδεολογικοπολιτικό επίπεδο προσγειώνει την αριστερά σε μια ρεαλιστική στάση έναντι της μεταψυχροπολεμικής συνθήκης, στη σφαίρα της (αριστερής) κοινωνικής και πολιτικής θεωρίας η «προσ­γείωση» θα έπρεπε να σηματοδοτείται από μια αντίστοιχη κίνηση. Η αντικατάσταση της –ιδεαλιστικής, εν τέλει– εγελιανομαρξιστικής φιλοσοφίας της ιστορίας από τον λεγόμενο μεταμοντερνισμό σe κάποια από τις λιγότερο ή περισσότερο ασυνάρτητες παραλλαγές του αποτέλεσε τη χειρότερη δυνατή επιλογή. Από την παρηγοριά του «αριστερού μεσσιανισμού» περάσαμε στην πολιτική ύπνωση της θεωρίας ως θεάματος. Προσπαθώ στη δουλειά μου να ακολουθώ μια κατά την άποψή μου πολιτικά πιο γόνιμη κατεύθυνση: αξιοποίηση της μαρξιστικής εννοιολογικής παράδοσης σε μια αληθινά (ιστορικο)υλιστική προσέγγιση.