Κοσμάς Ψυχοπαίδης
< πίσω στους Συγγραφείς

Σε αυτό τον τόμο περιλαμβάνονται κείμενα του Κοσμά Ψυχοπαίδη, δημοσιευμένα σε επιθεωρήσεις και στον ημερήσιο τύπο, τα οποία εκτείνονται σε μια περίοδο από το 1988 ώς το 2003. Θα μπορούσαν να χωριστούν σε κείμενα κριτικής πολιτικο-θεωρητικής προβληματικής και σε κριτικά κείμενα παρέμβασης στην άμεση συγκυρία. Τα τελευταία, πέρα από την αναφορά τους στην επικαιρότητα, χαρακτηρίζονται και –ορισμένες φορές– από παιγνιώδες ύφος ενώ, άλλες φορές, από αναστοχαστική απαισιοδοξία. Πρόκειται για μια απαισιοδοξία η οποία ανοίγεται στον κόσμο, αναζητώντας κριτική διέξοδο στις αντινομίες του. Αυτή η αναζήτηση συνδέεται με μια αξίωση να αναστοχαστούμε την αρνητική νεωτερική εμπειρία, όπως έχει συγκροτηθεί ιστορικά τον εικοστό αιώνα –και ανασυντίθεται διαρκώς– και έχει σχηματοποιηθεί ως κατάσταση ανελευθερίας και τυραννίας. Μέσω των κειμένων της παρούσας έκδοσης, ο αναγνώστης θα μπορέσει να παρακολουθήσει και να διερευνήσει τις βασικές γραμμές του θεωρητικού προγράμματος του Κοσμά Ψυχοπαίδη.

Τρεις από τους γνωστότερους Γερμανούς σχολιαστές της Κριτικής Θεωρίας και τρεις Έλληνες ερευνητές που έχουν ασχοληθεί με το ίδιο θέμα προσπαθούν στον τόμο αυτό να απαντήσουν στο ερώτημα «ποιά είναι η σημερινή επικαιρότητα της θεωρίας που ανέπτυξε η Σχολή της Φραγκφούρτης». Εξετάζουν διαφορετικές όψεις αυτής της θεωρίας, από τις οικολογικές της προεκτάσεις μέχρι τις επιστημολογικές της συνέπειες και παρουσιάζουν τόσο τις διαδεδομένες απόψεις των μελών της Σχολής όσο και λιγότερο γνωστές τοποθετήσεις τους σε θέματα φιλοσοφίας, πολιτικής, αλλά και τέχνης. Τα κείμενα του τόμου δεν αποφεύγουν το ερώτημα που έχει θέσει η σύγχρονη συζήτηση σχετικά με τα στοιχεία ανορθολογισμού της Κριτικής Θεωρίας ούτε εκείνα που αφορούν στις διαφορές μεταξύ των αντιλήψεων επιφανών εκπροσώπων της, όπως μεταξύ του Αντόρνο και του Μπένγιαμιν ή μεταξύ του παλαιότερου πυρήνα και του Χάμπερμας.

Ο τόμος, περιλαμβάνει πρωτότυπα κείμενα ελλήνων και ξένων μελετητών διαφόρων περιοχών των επιστημών του ανθρώπου που συζητούν τη σχέση πειθαρχίας/γνώσης σε διάφορες πρακτικές και λόγους (όπως φυλακή, εργασία, ψυχιατρική, νοσοκομείο). Μια σημαντική ενότητα του τόμου επικεντρώνει στο ζήτημα της πειθαρχίας, των διαφορετικών εκδοχών και της αμφισβήτησής της στις πρακτικές και στους λόγους της εκπαίδευσης και της μάθησης και θέτει ερωτήματα που αφορούν τις σύγχρονες διαδικασίες συγκρότησης των υποκειμένων. Παρακάτω η συζήτηση διευρύνεται καθώς εξετάζονται από διάφορες οπτικές γωνίες των επιστημών του ανθρώπου οι «συνέπειες» της γνώσης/πειθαρχίας, και της απουσίας της, στην εμπειρία και στη σκέψη, στη φύση και στην κοινωνία. Η σχέση τέχνης και πειθαρχίας αναπτύσσεται σε δυο «παραδειγματικά» κείμενα ενώ άλλα κείμενα εστιάζουν στις φιλοσοφικές και ιστορικές καταβολές της έννοιας της πειθαρχίας.

Ο τόμος αφιερωμένος στη μελέτη της παρουσίας και των πολλαπλών χρήσεων της ιδέας της κατασκευής, περιλαμβάνει 34 πρωτότυπα άρθρα και σημειώματα ελλήνων και ξένων μελετητών από διάφορες περιοχές της τέχνης, της επιστήμης και της φιλοσοφίας, καθώς και κείμενα του Φρόυντ και του Χέγκελ που παρουσιάζονται για πρώτη φορά στην ελληνική γλώσσα. Στην πρώτη ενότητα του τόμου μεταφράζονται κείμενα από την ευρωπαϊκή πολιτιστική παράδοση του 2ού αιώνα, τα οποία έχουν συμβάλει στη διερεύνηση του περιεχομένου της ιδέας της κατασκευής. Στη δεύτερη ενότητα του τόμου γίνεται μια προσπάθεια γεφύρωσης του χάσματος ανάμεσα στις επιστημονικές, τις καλλιτεχνικές και τις φιλοσοφικές πρακτικές. Μέσα από συγκεκριμένες αναλύσεις χρήσεων της έννοιας της κατασκευής, επιδιώκεται η σύγκλιση των επιμέρους προβληματικών με τη βοήθεια της ακόλουθης διαίρεσης: α) φύση, νοητικές παραστάσεις και ασυνείδητο, β) κοινωνία, ιστορία και παιδεία, γ) τα τεχνήματα του λόγου, οι τεχνικές και οι τέχνες. Τέλος, στην τρίτη ενότητα του τόμου σχολιάζεται έμμεσα η επίκαιρη, παιδαγωγική και ποιητική διάσταση της έννοιας της κατασκευής

Η χρήση των νέων μέσων και των νέων τεχνολογιών (πληροφορίας και επικοινωνίας) στη σύγχρονη τέχνη έχουν πολλαπλασιάσει τις δυνατότητες κατασκευής «αφύσικων» πραγματικοτήτων ή «εναλλακτικών» εικόνων της πραγματικότητας. Η εξέλιξη αυτή ανέδειξε νέες όψεις ακόμα και σε εκείνα τα θέματα και τα μονοπάτια της καλλιτεχνικής έρευνας που είχαν εν μέρει εγκαταλειφθεί. Τ ευρήματα των σύχγρονων φυσικών επιστημών έχουν μεταβάλει την αντίληψή μας γύρω από τις διαδικασίες διαμόρφωσης των εικόνων μέσω του (ανθρώπινου) ματιού του εγκεφάλου. Αντιστοίχως η φύση και η οπτική υπόσταση των (ανα)παραστάσεων έχουν γίνει κύριο αντικείμενο έρευνας κλάδων σαν κι αυτούς της γνωσιακής επιστήμης και της επιστήμης των υπολογιστών. Η καλλιτεχνική πρακτική και η επιστημονική έρευνα μοιάζει να επιβάλλουν μια ριζική επαναξιολόγηση της φιλοσοφικής συζήτησης που σχετίζεται με την αντίθεση μεταξύ εικόνας και πραγματικότητας.

Στο βιβλίο αυτό ο Κοσμάς Ψυχοπαίδης, καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών, παρουσιάζει δεκατρία συναφή κείμενά του που αφορούν προβλήματα του σύγχρονου σκεπτόμενου ανθρώπου: τις έννοιες του ορθολογισμού και του σχετικισμού· τη συνείδηση της νεωτερικότητας στη σχέση της με την κλασική διαφωτιστική παράδοση· τους τρόπους αμφισβήτησης του νεωτερικού εγχειρήματος και τη συζήτηση για τα όρια του ορθού Λόγου· το πρόβλημα της φύσης των κοινωνικών επιστημών, των αξιών και του δημοσίου χώρου στην εποχή μας. Με τον τίτλο Πολιτκή μέσα στις έννοιες τίθεται το πρόβλημα της σχέσης θεωρητικού λόγου και πολιτικής ευθύνης, που απασχολεί όχι μόνο τους κοινωνικούς επιστήμονες, αλλά και τον κάθε πολίτη. Ο Κοσμάς Ψυχοπαίδης είναι καθηγητής Πολιτικής Θεωρίας και Επιστημολογίας των Κοινωνικών Επιστημών στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Στην παρούσα κρίσιμη οικονομική και πολιτική συγκυρία, το διανοητικό μονοπάτι του Ανοιχτού Μαρξισμού συνεχίζει να επικαιροποιεί το αίτημα για έναν ριζοσπαστικό κοινωνικό μετασχηματισμό, όχι πλέον με όρους κατάληψης της εξουσίας, αλλά με όρους αλληλεγγύης και αξιοπρέπειας, με όρους δημιουργίας ενός νέου, διαφορετικού τρόπου οργάνωσης του πολιτισμού ως καθημερινού βίου. Σε αυτήν την προσπάθεια, η ιστορία δεν είναι με το μέρος μας, ούτε πρόκειται να μας δικαιώσει, εφόσον απουσιάζει μια διαχρονικά έγκυρη ανθρώπινη φύση που θα μπορούσε να εγγυηθεί την έξοδο από την οδυνηρή κατάσταση εντός της οποίας τώρα διάγουμε. Η πραγματικότητα είναι αρνητική, εφόσον δεν υπάρχει τίποτα που να συνδέει τα γεγονότα με κάποιο εξωτερικό αυτών νόημα ή σκοπό. Στην πάλη ενάντια στη δυστυχία τίποτα δεν είναι βέβαιο εκτός από την ίδια τη δυστυχία. Το κάλεσμα του Ανοιχτού Μαρξισμού για τη δημιουργία ενός κόσμου της χειραφέτησης και της αυτονομίας ισορροπεί επικίνδυνα μεταξύ αβεβαιότητας και μελαγχολίας. Ο ανά χείρας τόμος, εν τέλει, καταφάσκει στις αντιφάσεις που τον διαπερνούν, γιατί γνωρίζει πως η κριτική σκέψη εκκινεί και καλλιεργείται όχι από κάποιον αποστασιοποιημένο και οσιοποιημένο έναντι της αλλοτρίωσης που παντού γύρω μας επισημαίνεται επαγγελματία στοχαστή, αλλά από ένα ευαίσθητο, κριτικά σκεπτόμενο ον που κατανοεί πλήρως την εύθραυστη, αυτο-ανταγωνιστικά συγκροτημένη ύπαρξή του? από ένα ον που αναγνωρίζει ότι οι λύσεις στα προβλήματα που το χειμάζουν μπορούν να αναζητηθούν έγκαιρα μόνο στο πώς το ίδιο ταυτοποιείται ως ο απόλυτος δημιουργός τους.