Ο Τέοντορ Β. Αντόρνο, η πιο εμβληματική μορφή της λεγόμενης «Σχολής της Φρανκφούρτης», έχει σφραγίσει τη μελέτη του αυταρχισμού ήδη από την εποχή της δημοσίευσης του περίφημου συλλογικού ερευνητικού έργου που συντόνιζε (Η αυταρχική προσωπικότητα, 1950). Πολλά άλλωστε από τα κείμενα που, από τη δεκαετία του 1930, σημαδεύουν την ιστορία της «Κριτικής Θεωρίας» συνδέονται με ζητήματα ακραίας απόληξης μορφών εξουσίας και καθυπόταξης. Πολλά είναι επίσης τα ερευνητικά προγράμματα και οι μελέτες των μελών αυτής της σχολής που αναφέρονται στο φασιστικό δυναμικό και στον λόγο του, στα δημαγωγικά σχήματα που αξιοποιεί και στη διάχυσή του στην καθημερινότητα μέσω της πολιτιστικής βιομηχανίας. Οι σπουδαιότερες από αυτές τις μελέτες (υλοποιημένες στη Γερμανία και την Αμερική) φέρουν το όνομα του Αντόρνο.Στη σταθερή ενασχόληση με τη θεματική αυτή, το ενδιαφέρον του Αντόρνο το κινητοποιούσε η έγνοια να μην επαναληφθεί το Άουσβιτς, να μην αφήσουμε ό,τι εκτρέφει τον φασισμό να αναζωογονηθεί. Η ενδυνάμωση μιας ακροδεξιάς που, βρίσκοντας αφορμές στον διαρκώς υφέρποντα αυταρχισμό, αποσαθρώνει δημοκρατικές διαδικασίες και δομές είναι η απειλή που διατηρείται στη μεταπολεμική Γερμανία – και επανέρχεται άλλωστε στη σημερινή Ευρώπη. Έτσι, όταν ο Αντόρνο καλείται –ως ίνδαλμα των σοσιαλιστών φοιτητών που βρίσκονται ήδη σε αγωνιστική εγρήγορση έναν χρόνο πριν τον Μάη του ’68– να μιλήσει για τη νέα ακροδεξιά στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης, δεν είναι απλώς ένας κριτικά σκεπτόμενος διανοητής, ούτε μόνο ένας «ειδικός». Είναι η φωνή της δημοκρατικής αντίστασης.

«Η δημοκρατία», καταλήγει το βιβλίο, «είναι ένα ιδιαίτερο πολίτευμα, μια αγωνιστική αξίωση αλλά και μια συνολική στάση που προσδιορίζει χαρακτήρες και καθημερινές πρακτικές».Ως τέτοια είναι διαρκώς σε σύγκρουση με ό,τι την αποσταθεροποιεί ή την αποδομεί. Ο λόγος της, εκείνος που χαρακτηρίζει δημοκρατικές πολιτικές, δημοκρατικές συμπεριφορές αλλά και δημοκρατικές προσωπικότητες, υφίσταται τις συνέπειες του ρευστού ορισμού και της διαρκούς αμφισβήτησής της. Στη διαρκή αυτή αναδιοργάνωση του δημοκρατικού λόγου ενόψει όσων έχει να αντιπαλέψει, έννοιες, σχήματα αλλά και πρακτικές παίρνουν νέες σημασίες ή και εντάσσονται σε νέο πλαίσιο. Ο πληθωρισμός των αναφορών στη δημοκρατία –όπως και εκείνος των καταγγελιών φασιστικών δράσεων– συνοδεύει μια στρατηγική αποδυνάμωσης των δημοκρατικών αξιώσεων, συρρίκνωσής τους σε κοινούς τόπους. Η κίνηση αυτή σηματοδοτεί την απειλητική εξάπλωση και αποδοχή του μεταφασιστικού λόγου που, ως «απλώς» ακροδε-ξιός, επανεμφανίζεται σε όλη την Ευρώπη με ισχυρά πολιτικά και κοινωνικά ερείσματα.

Η δυσπιστία δεν έχει καλή φήμη. Συντελεί, δήθεν, στον λαϊκισμό και στη διάβρωση της αλήθειας: γι’ αυτό σε κάθε κρίση προκύπτει πολύ γρήγορα η απαίτηση να ανακτήσουμε την εμπιστοσύνη μας. Ωστόσο, στη δυσπιστία υπάρχει και ένα εποικοδομητικό και ρυθμιστικό δυναμικό. Όταν το δυναμικό αυτό δεν μπορεί να εκφραστεί, η δυσπιστία οξύνεται και μετατρέπεται σε απειλή για την κοινωνία και το κράτος. Αντί λοιπόν στις σύγχρονες κρίσεις να απαιτούμε πάντοτε αντανακλαστικά την ανάκτηση της εμπιστοσύνης στους θεσμούς, ας πάρουμε επιτέλους στα σοβαρά τη δυσπιστία, που όλο και μεγαλώνει παγκοσμίως.

«Έχουμε πολλούς λόγους να ανατρέξουμε στο έργο του Άντολφ Λόος στις μέρες μας, πέρα από τα μαθήματα ιστορίας: πρώτα απ’ όλα, για την αρχιτεκτονική των κατοικιών του, που άφησε εξαίρετα δείγματα, κυρίως στη Βιέννη, αλλά και για τη μνημειακή αστική αρχιτεκτονική του, που περιορίστηκε στα σχέδια· για τα κείμενα πολιτισμικής κριτικής του, μικρά δοκίμια στον ημερήσιο Τύπο, και μεγαλύτερα δοκίμια για την αρχιτεκτονική, τον τρόπο ένδυσης, τη μουσική που συγκέντρωσε στα δύο βιβλία του· για τη θεωρητική συγκρότηση του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού ως Raumplan, δηλαδή ως σχεδίου στον χώρο· και, τέλος, για το αποτύπωμα της παρουσίας του στο αστικό περιβάλλον της Βιέννης και του Παρισιού, που τον κατέστησε προσωπικότητα με κύρος και εμβέλεια, πριν αποσυρθεί, σχεδόν κωφός, σαν τον Μπετόβεν, στην αιωνιότητα». (Από την εισαγωγή) Εκατόν πενήντα χρόνια μετά τη γέννησή του, ο Άντολφ Λόος παραμένει επίκαιρος και συνάμα αινιγματικός τόσο ως αρχιτέκτονας όσο και ως κριτικός εισηγητής του μοντερνισμού σε κάθε πτυχή της σύγχρονης ζωής. Στην ανά χείρας έκδοση παρουσιάζονται δύο από τα σύντομα μεν, ωστόσο εξαιρετικά επιδραστικά δοκίμιά του, στα οποία αποτυπώνονται κομβικοί σχηματισμοί της σκέψης του. Η εισαγωγή του Παναγιώτη Τουρνικιώτη αναδεικνύει τις πολλαπλές πτυχές του έργου του, ενώ ο επίμετρο του Γιώργου Σαγκριώτη επικαιροποιεί τη «διαφωτιστική αποστολή» της σκέψης του Λόος.

Επί δεκαετίες, μέχρι την πτώση του «υπαρκτού», η αριστερά συνόδευε τις πρακτικές της και τους αγώνες της από μια «καθοδηγητική παρηγοριά». Οσοδήποτε περίπλοκες, αμφίσημες και παλινδρομικές κι αν ήταν οι ιστορικές συνθήκες, πίστευε ότι η ίδια της η ύπαρξη και η δυναμική της υπάγονταν σε μια μεγάλη ή καθοριστική αντίφαση που αναπόφευκτα κάποτε θα οδηγούσε στην ανατροπή του καπιταλισμού και στην έμπρακτη δικαίωσή της. Τούτη η –μεσσιανικού τύπου– παρηγορητική πίστη πλέον έχει κλονιστεί οριστικά. Η αριστερά έρχεται αντιμέτωπη με τη σκληρή πραγματικότητα των ταξικών αγώνων, που είναι η πραγματικότητα ενός κοινωνικοπολιτικού πολέμου, χωρίς προκαθορισμένο νικητή. Οι αντιφάσεις και οι όποιες ρωγμές στο αντίπαλο στρατόπεδο είναι στοιχεία για να εκμεταλλεύεσαι προς όφελός σου, δεν οδηγούν από μόνες τους στην ήττα του εχθρού σου. Αν η συνειδητοποίηση τούτης της κατάστασης στο ιδεολογικοπολιτικό επίπεδο προσγειώνει την αριστερά σε μια ρεαλιστική στάση έναντι της μεταψυχροπολεμικής συνθήκης, στη σφαίρα της (αριστερής) κοινωνικής και πολιτικής θεωρίας η «προσ­γείωση» θα έπρεπε να σηματοδοτείται από μια αντίστοιχη κίνηση. Η αντικατάσταση της –ιδεαλιστικής, εν τέλει– εγελιανομαρξιστικής φιλοσοφίας της ιστορίας από τον λεγόμενο μεταμοντερνισμό σe κάποια από τις λιγότερο ή περισσότερο ασυνάρτητες παραλλαγές του αποτέλεσε τη χειρότερη δυνατή επιλογή. Από την παρηγοριά του «αριστερού μεσσιανισμού» περάσαμε στην πολιτική ύπνωση της θεωρίας ως θεάματος. Προσπαθώ στη δουλειά μου να ακολουθώ μια κατά την άποψή μου πολιτικά πιο γόνιμη κατεύθυνση: αξιοποίηση της μαρξιστικής εννοιολογικής παράδοσης σε μια αληθινά (ιστορικο)υλιστική προσέγγιση.

«Μοιάζει πιο πολύ παλιά η αισιοδοξία με την οποία η Γαλλική Επανάσταση είχε χαιρετίσει το νόμο ως λύτρωση από την τυραννία και ως βασιλική οδό προς την ελευθερία και την ισότητα. Ο ρόλος του νόμου άλλαξε θεμελιακά ήδη από τον 19ο αιώνα. Δεν ενσάρκωνε πια την ιδέα της επαναστατικής δικαιοσύνης. Έγινε ένα εργαλείο της αστικής πολιτικής στα χέρια των εθνικών κοινοβουλίων που στρεφόταν τόσο ενάντια στο φεουδαλικό παρελθόν όσο και στο ολοένα και πιο απειλητικό "κοινωνικό ζήτημα". Με λίγα λόγια, ο νόμος έγινε ένα μέσο κοινωνικού ελέγχου. Έναν αιώνα αργότερα αυτή η σκέψη έχει γίνει τόσο αυτονόητη, που προκαλεί ενόχληση ακόμα και η διερώτηση τι άλλο θα μπορούσε να είναι ο νόμος εκτός από μια σχετικά εφήμερη, προσανατολισμένη σε ένα σκοπό πολιτική διαταγή που απευθύνεται στην κοινωνία». Τόσο οι αδύναμοι όσο και οι ισχυροί επικαλούνται το δίκαιο. Η σημασία του δικαίου, της πιο θεμελειώδους από όλες τις αυθεντίες, είναι αντικείμενο διαρκούς ερμηνείας. Παρά τις διαρκείς παραβιάσεις του δικαίου, οι εμπλεκόμενοι σε κάθε διένεξη σπεύδουν πάντοτε να δηλώσουν ότι ενεργούν εν ονόματι του δικαίου, ότι συμμορφώνονται με το νόμο, ή ότι υπηρετούν την ύψιστη αρχή που κρύβεται πίσω του, τον Θεό, την ηθική ή τη λαϊκή κυριαρχία. Ο Μίκαελ Στολλάις στα δύο αυτά δοκίμια πραγματεύεται δύο κομβικές μεταφορές που σχετίζονται με την εικόνα του νόμου. Το μάτι του νόμου, που εμφανίζεται ήδη από την αρχαιότητα συνδεδεμένο με τον ηγεμόνα, παράγει μια σειρά από θεμελειώδεις αναπαραστάσεις της δικαιοσύνης, οι οποίες διαπερνούν όλη την ιστορία του νεότερου δικαίου. Αντίστοιχα, η επίκληση του ονόματος του νόμου, με το βάρος και την ιερότητα της προσωποποίησής του, αποτελεί ένα από τα πιο παλιά γλωσσικά εργαλεία της κυριαρχίας. Ο Στολλάις διερευνά τις πηγές και την πορεία των δύο μεταφορών μέχρι σήμερα, φωτίζοντας τις μεταβολές στην έννοια και τη λειτουργία του νόμου και του δικαίου.

Τα κείμενα που έχουν συγκεντρωθεί σε αυτόν τον τόμο, έχουν αποκλειστικό θέμα τα βιβλία, τα έντυπα βιβλία και τον κόσμο τους, τον πολιτισμό που γεννιέται και περιστρέφεται γύρω από αυτούς τους άξονες.Η συγγραφέας, μια φανατική των βιβλίων, μοιράζεται τις σκέψεις της και τα συναισθήματά της που σχετίζονται με βιβλία που διάβασε. Τα φυσικά μέρη του βιβλίου (ράχες, εξώφυλλα, αυτιά), οι τόποι που διακινούνται (βιβλιοπωλεία, εκθέσεις, παζάρια, καρότσια), οι βιβλιοθήκες και οι τρόποι φροντίδας των βιβλίων (ταξινόμηση, συντήρηση), οι συνήθειες των αναγνωστών (υπογραμμίσεις, αφιερώσεις, αποκόμματα) αναδύονται από τις σελίδες και γίνονται πρωταγωνιστές.Τα βιβλία και ο κόσμος τους είναι μέσα σε όλα και πάνω από όλα. Πρόκειται για ένα βιβλίο αφιερωμένο στην αγάπη των βιβλίων.

Μπορεί η έκρηξη διαφορετικών φαινομένων πολιτικής, στρατιωτικής και ρητορικής βίας, όπως η πυρηνική απειλή, οι αλληλοσπαραγμοί στον αραβικό κόσμο και η άνοδος του ξενοφοβικού λαϊκισμού, να αναχθεί πειστικά σε ένα συνεκτικό ερμηνευτικό σχήμα και να εξηγηθεί επαρκώς; Τι οδήγησε στη σημερινή βαθιά κρίση νομιμοποίησης της διεθνιστικής και ανοιχτής πολιτικής των θεσμών του δυτικού κόσμου και γιατί οι μεγάλες Εκκλησίες, μέχρι προσφάτως κεντρικοί πυλώνες προάσπισης της ειρήνης και της κοινωνικής ευαισθησίας, αποτελούν συστηματικό στόχο των κοινωνιών που προασπίζονται ακριβώς τις ίδιες αυτές αξίες; Η μιμητική θεωρία του Ζιράρ, θέτοντας στο κέντρο του ερμηνευτικού της σχήματος μια εικονοκλαστική σύνδεση μεταξύ βίας και θρησκείας, αξιώνει την επιτυχή διαύγαση της αιτίας αυτών των φαινομένων στο σύνολό τους. Ο Ζιράρ κατασκευάζει μια φιλοσοφική ανθρωπολογία της θρησκείας κατά την οποία η θρησκεία «πέρα από το να ρυθμίζει τη βία αποκρύπτει από τα μέλη της κοινωνίας την ευθύνη που έχουν αυτά τα ίδια για την εκδήλωση και ικανοποίηση των βίαιων ορέξεών τους».

Περιβαλλόμενοι από πέτρα, ξύλο και πηλό, από τσιμέντα και μωσαϊκά, ασκούμαστε στην εμπράγματη συνάντησή μας με τον κόσμο. Η ύλη με την οποία χτίζουμε αιμοδοτεί τους τεχνητούς οργανισμούς που κατοικούμε. Ωθεί την ύπαρξή μας να συμπλεύσει με τη μεταμορφωτική δράση των δυνάμεων της φύσης και διαστέλλει το άμεσο περιβάλλον μας στα μεγάλα ρεύματα των κοσμικών διεργασιών.Τα κείμενα που συγκεντρώθηκαν σε αυτόν τον τόμο επιχειρούν σύντομες διεισδύσεις στο νόημα των υλικών παραμέτρων του καθημερινού βίου. Αντικείμενα τέτοιας αναμόχλευσης γίνονται υλικά οικοδόμησης, αρχιτεκτονικά στοιχεία, όψεις του αστικού τοπίου και τόποι προσωπικών βιωμάτων. Σε όλα τους επενεργούν οι χθόνιες συντεταγμένες του εδάφους. Όλα τους μας εκτρέπουν σε αθέατους ορίζοντες και μας συνδέουν με στοιχειακές δυνάμεις των οποίων η δράση ολοένα απωθείται από το σύγχρονο οπτικό πεδίο. Με το εσωτερικό φορτίο τους, με την τραχύτητα και την φθορά τους, μας φανερώνουν την προοπτική ενός βάθους απ’ το οποίο αντλούνε τη θερμοκρασία τους όλες οι υποστάσεις και στο οποίο μπορούν να ξαναβρούν μια μυστική συνύφανση.

Ο θεωρητικός προβληματισμός για την ιδεολογία συνεπεκτείνεται με την ιστορία της αριστερής σκέψης. Παράλληλα, η έννοια της ιδεολογίας ορίζει το πεδίο των κοινωνικών επιστημών στην ιδιαιτερότητά του, τόσο από την πλευρά του αντικειμένου όσο και από εκείνην του υποκειμένου. Έχοντας ως αφετηρία τις παραπάνω παραδοχές, τούτη η σειρά διαλέξεων στοχεύει σε μια διερεύνηση του όρου, αφ’ ενός με αναφορά στην εν μέρει αόρατη διαδρομή του ανάμεσα σε σύγχρονες θεωρητικές προσεγγίσεις και αφ’ ετέρου ως προς τον ιδιάζοντα ρόλο του στη νεοτερική σκέψη εν γένει. Για το πρώτο, δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στο έργο ενός στοχαστή που είχε ρητά αποστασιοποιηθεί από τον όρο «ιδεολογία», ήτοι του Michel Foucault. Και για το δεύτερο, μελετάται η γενεαλογική σημασία του όρου στον μαρξισμό, εκκινώντας από τη χρήση του στο νεανικό έργο των Marx και Engels Η γερμανική ιδεολογία.

Στις 20 Μαΐου του 1971, στο κλαμπ Tahar Haddad της Τυνησίας, ο Φουκώ δίνει την τελευταία από μια σειρά ομιλιών που ξεκίνησαν το 1967, σχετικά με τη ζωγραφική του Μανέ. Σε αυτήν την τελευταία ομιλία, ο Φουκώ εξετάζει τη συμβολή του Μανέ στην ανατροπή των παραδοσιακών αξιών της ζωγραφικής σχολιάζοντας δεκατρείς πίνακες του Γάλλου ζωγράφου.«Σίγουρα ο Μανέ δεν εφεύρε τη μη αναπαραστατική ζωγραφική, καθώς σε αυτόν όλα είναι αναπαραστατικά, αλλά συνυπολόγισε στην παράσταση τα θεμελιώδη υλικά στοιχεία του καμβά. Ήταν πολύ κοντά στο να ανακαλύψει την εικόνα-αντικείμενο, τη ζωγραφική-αντικείμενο. Κι αναμφίβολα αυτή ήταν η θεμελιώδης προϋπό­θεση για να αποδεσμευτεί κάποια μέρα κανείς πλήρως από την αναπαράσταση και να αφήσει την επιφάνεια να παίζει απλώς με τις καθαρές και απλές ιδιότητές της, τις υλικές της ιδιότητες».«Σίγουρα ο Μανέ δεν εφεύρε τη μη αναπαραστατική ζωγραφική, καθώς σε αυτόν όλα είναι αναπαραστατικά, αλλά συνυπολόγισε στην παράσταση τα θεμελιώδη υλικά στοιχεία του καμβά. Ήταν πολύ κοντά στο να ανακαλύψει την εικόνα-αντικείμενο, τη ζωγραφική-αντικείμενο. Κι αναμφίβολα αυτή ήταν η θεμελιώδης προϋπό­θεση για να αποδεσμευτεί κάποια μέρα κανείς πλήρως από την αναπαράσταση και να αφήσει την επιφάνεια να παίζει απλώς με τις καθαρές και απλές ιδιότητές της, τις υλικές της ιδιότητες».

 Η προπαγάνδα στην Ελλάδα της κρίσης είναι καθεστώς διότι πρόκειται για το λόγο της πόλωσης. Ο λόγος της πόλωσης δεν μπορεί παρά να είναι προπαγανδιστικός. Η πόλωση μπορούμε να πούμε ότι αποτελεί μια μορφή ανοιχτού ταξικού πολέμου – που σημαίνει όχι κατ’ ανάγκην κατάσταση εμφυλίου πολέμου με ένοπλες συγκρούσεις και μαζικούς σκοτωμούς, αλλά σίγουρα κατάσταση μαζικής και έντονης δυσαρέσκειας των κατώτερων τάξεων, συρρίκνωση των μεσαίων στρωμάτων, διεύρυνση του χάσματος μεταξύ ανώτερων και κατώτερων τάξεων, και κατά συνέπεια, για πρώτη φορά μεταδικτατορικά, μια κατάσταση επισφαλούς και απειλούμενης ταξικής κυριαρχίας. Σε αυτή την εμπόλεμη ταξική κατάσταση, το κοινωνικό καθεστώς στην Ελλάδα δεν θα μπορούσε παρά να προσφύγει στην πιο άμεσα «πολεμική» μορφή πολιτικού λόγου, δηλαδή στην προπαγάνδα – αν ορίσουμε την τελευταία, προεκτείνοντας τον πασίγνωστο ορισμό του Κλαούσεβιτς για τον πόλεμο, ως τη συνέχιση του πολιτικού λόγου με άλλα μέσα. Και αυτά τα «άλλα μέσα», όπως και στην περίπτωση του πολέμου, είναι η συστηματική και οργανωμένη χρήση βίας. Η άσκηση βίας εν προκειμένω είναι η παραποίηση της αλήθειας: η προπαγάνδα βιάζει την αλήθεια – συστηματικά και οργανωμένα. Με στόχο, όπως και στον πόλεμο, την επίτευξη νίκης επί του αντιπάλου – εν προκειμένω, με στόχο τη διατήρηση της ταξικής κυριαρχίας, με οσοδήποτε οδυνηρές για τις κυριαρχούμενες τάξεις συνθήκες ζωής.