Μισέλ Φουκώ
< πίσω στους Συγγραφείς

Η «Εισαγωγή» του Φουκώ στην Ανθρωπολογία από πραγματιστική άποψη του Καντ γράφτηκε το 1960 αλλά είδε το φως της δημοσιότητας για πρώτη φορά το 2008. Το κείμενο συνόδευε ώς τότε μια μυστηριώδης φήμη. Αινιγματική παραμένει ακόμη και σήμερα η σημασία του. Πρόκειται άραγε για μια πρωτοποριακή απόπειρα ερμηνείας της καντιανής ανθρωπολογίας ή για το προοίμιο της φουκωικής κριτικής στον ανθρωπισμό; Συνιστά τεκμήριο της απελευθέρωσης του Φουκώ από την παραδοσιακή έννοια της κριτικής ή μήπως μαρτυρία της διαρκούς οφειλής του στον Διαφωτισμό και την κριτική φιλοσοφία; Σε κάθε περίπτωση ο εισηγητής της αρχαιολογικής μεθόδου απλώνει τα δίχτυα του στον 18ο αιώνα, αλλά τα μαζεύει στο μεταίχμιο του 20ού. Η απάντηση στο ερώτημα «Τι είναι ο άνθρωπος;» δεν θα είναι άλλη από την ειρωνική αναίρεσή του: «Ο υπεράνθρωπος».

Τα κείμενα αυτού του τόμου έχουν προέλθει από μια μακρά διεθνή συζήτηση και προσπαθούν να απαντήσουν σε κρίσιμα ερωτήματα της πανεπιστημιακής εκπαίδευσης που σπάνια τίθενται, γιατί μοιάζουν άλυτα στις συνθήκες των ευρωπαϊκών μαζικών σπουδών: Πώς γίνεται να μην μπορούν να γράψουν και κυρίως να μην μπορούν να διατυπώσουν επιχειρήματα οι φοιτητές; Είναι δυνατόν να μη διάβασαν σε ολόκληρη τη διάρκεια των σπουδών τους ποτέ ένα ολόκληρο βιβλίο; Γιατί το πανεπιστήμιο δεν τους έμαθε ποτέ να διαβάζουν και να γράφουν; Οι φοιτητές θα βρουν στον τόμο ένα πολύτιμο και ταυτοχρόνως διασκεδαστικό υλικό που φτιάχτηκε για να τους συντροφεύσει στις δύσκολες και μοναχικές ώρες που περνούν μπροστά στο άσπρο χαρτί και τα πολυσέλιδα «θεωρητικά» κείμενα, ένα υλικό που μπορεί να τους βοηθήσει χωρίς να απαιτεί να το σεβαστούν. Οι διδάσκοντες θα βρουν ιδέες και προτάσεις, που αν μη τι άλλο θα τους υπενθυμίσουν ότι δεν είναι μόνοι, ότι κι άλλοι ταλαιπωρούνται με τα ίδια προβλήματα. Ο τόμος απευθύνεται όμως και σε οποιονδήποτε συναντά προβλήματα χρήσης της γλώσσας στη δουλειά του, σε οποιονδήποτε διαβάζει ή γράφει.

«H έρευνα η οποία επιχειρείται εδώ προϋποθέτει το σκόπιμο πρόταγμα να είμαστε ιστορικοί και ταυτόχρονα κριτικοί, στο βαθμό που το ζητούμενο είναι, πέρα από κάθε πρόθεση καθοδήγησης, να προσδιοριστούν οι συνθήκες που κατέστησαν δυνατή την ιατρική εμπειρία όπως τη γνώρισε η νεότερη εποχή.Ας γίνει σαφές ότι το βιβλίο αυτό δεν γράφτηκε υπέρ μιας ιατρικής και εναντίον μιας άλλης ή εναντίον της ιατρικής και υπέρ της απουσίας ιατρικής. Εδώ, όπως και αλλού, πρόκειται για μια μελέτη που προσπαθεί να ανασύρει μέσα από την πυκνότητα του λόγου τις συνθήκες της ιστορίας του.Εκείνο που μετράει στα πράγματα που λένε οι άνθρωποι δεν είναι τόσο το τι μπορεί να σκέφτηκαν εντεύθεν αυτών ή εκείθεν, αλλά το τι τα συστηματοποιεί ευθύς εξαρχής, καθιστώντας τα εφεξής επ’ άπειρον προσιτά σε νέους λόγους και ανοιχτά στο έργο του μετασχηματισμού τους.» 

Στις 20 Μαΐου του 1971, στο κλαμπ Tahar Haddad της Τυνησίας, ο Φουκώ δίνει την τελευταία από μια σειρά ομιλιών που ξεκίνησαν το 1967, σχετικά με τη ζωγραφική του Μανέ. Σε αυτήν την τελευταία ομιλία, ο Φουκώ εξετάζει τη συμβολή του Μανέ στην ανατροπή των παραδοσιακών αξιών της ζωγραφικής σχολιάζοντας δεκατρείς πίνακες του Γάλλου ζωγράφου.«Σίγουρα ο Μανέ δεν εφεύρε τη μη αναπαραστατική ζωγραφική, καθώς σε αυτόν όλα είναι αναπαραστατικά, αλλά συνυπολόγισε στην παράσταση τα θεμελιώδη υλικά στοιχεία του καμβά. Ήταν πολύ κοντά στο να ανακαλύψει την εικόνα-αντικείμενο, τη ζωγραφική-αντικείμενο. Κι αναμφίβολα αυτή ήταν η θεμελιώδης προϋπό­θεση για να αποδεσμευτεί κάποια μέρα κανείς πλήρως από την αναπαράσταση και να αφήσει την επιφάνεια να παίζει απλώς με τις καθαρές και απλές ιδιότητές της, τις υλικές της ιδιότητες».«Σίγουρα ο Μανέ δεν εφεύρε τη μη αναπαραστατική ζωγραφική, καθώς σε αυτόν όλα είναι αναπαραστατικά, αλλά συνυπολόγισε στην παράσταση τα θεμελιώδη υλικά στοιχεία του καμβά. Ήταν πολύ κοντά στο να ανακαλύψει την εικόνα-αντικείμενο, τη ζωγραφική-αντικείμενο. Κι αναμφίβολα αυτή ήταν η θεμελιώδης προϋπό­θεση για να αποδεσμευτεί κάποια μέρα κανείς πλήρως από την αναπαράσταση και να αφήσει την επιφάνεια να παίζει απλώς με τις καθαρές και απλές ιδιότητές της, τις υλικές της ιδιότητες».

Ο τόμος περιλαμβάνει παλαιότερα και σύγχρονα κείμενα κλασικών της θεωρίας των επιστημών, που εκπροσωπούν τις κυριότερες σχολές της. Η αξία της έκδοσης έγκειται στο ότι για πρώτη φορά στην Ελλάδα αλλά και διεθνώς συγκεντρώνονται και παρουσιάζονται αυτοτελή κείμενα, που δίνουν μια συνολική εικόνα της πορείας και των σημερινών αναζητήσεων στο πεδίο της φιλοσοφίας της επιστήμης. Η εισαγωγή του επιμελητή δίνει ένα σύντομο διάγραμμα της εξέλιξης της επιστημολογίας, βοηθώντας τον αναγνώστη να κατανοήσει τις διαφορές μεταξύ της αγγλοσαξωνικής, της γαλλικής και της γερμανικής προβληματικής και τα θέματα που έχουν μέχρι σήμερα τεθεί. Παρουσιάζει ακόμη συνοπτικά τα 19 κείμενα του τόμου, εντοπίζοντας τα βασικά τους σημεία και τις διαφορές τους.

Ο τόμος περιλαμβάνει παλαιότερα και σύγχρονα κείμενα σχετικά με την παδική ηλικία από το χώρο της κοινωνιολογίας, της κοινωνικής ανθρωπολογίας, της κοινωνικής ιστορίας και της ψυχανάλυσης. Τα κείμενα, τα περισσότερα από τα οποία μεταφράζονται για πρώτη φορά στην ελληνική γλώσσα, οργανώνονται σε έξι ενότητες α. παιδική ηλικία: από την επινόηση στην «εξαφάνιση» β. χρόνος και ηλικία γ. απέναντι στον κόσμο των ενηλίκων δ. πώς γεννιέται η παιδική ταυτότητα ε. μεγαλώνοντας σε άλλους πολιτισμούς στ. κοινωνικός έλεγχος και δικαιώματα. Στην εισαγωγή η επιμελήτρια παρουσιάζει τα ζητήματα που η μελέτη της παιδικής ηλικίας θέτει για την κοινωνική θεωρία και προσφέρει στον αναγνώστη ένα συνδετικό ιστό μεταξύ των κειμένων.

Tο σώμα, που επί αιώνες ως ο άλλος πόλος του πνεύματος ή της ψυχής, θεωρείτο στο δυτικό πολιτισμό αυτονόητο δεδομένο, γίνεται στις σύγχρονες θεωρήσεις των κοινωνικών επιστημών και της φιλοσοφίας ζητούμενο. Δεν πρόκειται μόνο για μια στροφή των θεωρητικών αναζητήσεων, αλλά για μια κοινωνική αλλαγή. O κόσμος μας βομβαρδίζεται από προτροπές διατήρησης της νεότητας, μεταμόρφωσης και ωραιοποίησης των σωμάτων, ανάδειξης της προσωπικής ιδιαιτερότητας μέσα από σωματικά χαρακτηριστικά. Mια ολόκληρη αγορά ειδικοτήτων σχετικών με την «κατασκευή των σωμάτων» αναδεικνύεται μέσα από αυτές τις προτροπές: πλαστική χειρουργική, διαιτολογία, τατουάζ, πίρσινγκ, ντόπινγκ…Tο βιβλίο που επιμελήθηκε η Δήμητρα Mακρυνιώτη (Kαθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Aθηνών) περιλαμβάνει, πέρα από την αναλυτική και απολύτως κατατοπιστική εισαγωγή της, κείμενα γνωστών συγγραφέων (από τον Mauss μέχρι τον Agamben) που καλύπτουν όλες τις διαστάσεις της συζήτησης περί σώματος.Tα κείμενα επιχειρούν να αναδείξουν την ασαφή και αβέβαιη διάσταση του σώματος, την ιστορική, την κοινωνική και πολιτισμική του σημασιοδότηση, την κοινωνική του τοποθέτηση, αξιολόγηση και ιεράρχηση, την πειθάρχισή του σε μηχανισμούς ρύθμισης αλλά και την εναντίωσή του σε κοινωνικές επιταγές. Eίναι η πρώτη φορά που παρουσιάζεται σε ελληνική μετάφραση η διεθνής συζήτηση για το σώμα σε ένα τόμο εργαλείο για το μελετητή και απολαυστική ανάγνωση για τον κάθε ενδιαφερόμενο.

Τα κείμενα αυτού του τόμου επιχειρούν να μελετήσουν το θάνατο, τη θνητότητα και τη διαχείρισή τους με κοινωνικούς και πολιτικούς όρους. Στέκονται κριτικά στις τάσεις φυσικοποίησης των αιτίων και των συνθηκών θανάτου, στις κυρίαρχες αφηγήσεις και διαδικασίες που νομιμοποιούν πρακτικές εξόντωσης των επικίνδυνων Άλλων και διερευνούν τις πολιτικές προϋποθέσεις και ιεραρχίες με βάση τις οποίες οι έννοιες της ανθρώπινης ζωής και του ανθρώπινου θανάτου επιδέχονται διαφορετικές αξιολογήσεις. Ακόμη επιχειρούν να φέρουν στο προσκήνιο την ανατρεπτική δυναμική του απειλούμενου ή νεκρού σώματος, αμφισβητώντας έτσι το δεδομένο της συμμόρφωσής του σε επιβεβλημένες κανονικότητες και σημασιοδοτήσεις.