Ο παρών τόμος στοχάζεται τη σκοτεινή πλευρά της εποχής μας, την αρνητικότητα την οποία κάθε ριζοσπαστική πολιτική στρατηγική πρέπει να αντιμετωπίσει, να διαχειριστεί και να μετασχηματίσει. Η αρνητικότητα εμφανίζεται είτε ως μια διαλεκτική στιγμή διέλευσης είτε ως επιστροφή του κακού σε πολλές μορφές: ως η βιοπολιτική διακυβέρνηση, η αυταρχική στροφή των δημοκρατιών, τα οικονομικά της ανισότητας, η πανδημία, ο περιορισμός κατ' οίκον και η κατάσταση εξαίρεσης, η πολιτική του φόβου, οι πολλαπλές παραβιάσεις ελευθεριών και δικαιωμάτων, κυρίως δε η επιστροφή του πολέμου. Όλα αυτά συνδυάζονται στον νεο-συντηρητισμό, τον νεοφιλελευθερισμό και τον ακροδεξιό λαϊκισμό και δημιουργούν μια σημαντική πρόκληση για τη δημοκρατία και την αριστερά.Ο φόβος του θανάτου είναι κυριολεκτικά πανδημικός. Άτομα, τάξεις και μάζες ζουν σε κατάσταση συνεχούς αρνητικότητας. Το να ζεις διαρκώς μαζί με το θάνατο περιορίζει τη φαντασία, αποτρέπει τη σκέψη που αξίζει το όνομά της, πόσο μάλλον μιαν τέτοια για μια άλλη καλύτερη ζωή και κοινωνία. Αυτός ο τόμος απεικονίζει τις σύγχρονες πολιτικές προκλήσεις για τους θεσμούς, τα κοινωνικά κινήματα και τις πολιτικές στρατηγικές. Ελπίζει να συμβάλλει στη δημιουργία αποτελεσματικών αντιστάσεων και στην απόρριψη των ρατσιστικών, πατριαρχικών και αυταρχικών ιδεολογιών και πρακτικών που αποτελούν τον πυρήνα τουακροδεξιου λαϊκισμού. Ταυτόχρονα, επιδιώκει να συμβάλλει στη δημιουργία ενός μεγάλου λαϊκού δημοκρατικού χειραφετητικού μετώπου στην Ευρώπη και πέρα από αυτή. 

Παρουσιάζεται μια κατά το δυνατόν έλλογη αλληλουχία πολιτικών κατά βάσιν κειμένων του συγγραφέα που διανύουν πολλά χρόνια και δεν αφορούν –τουλάχιστον έτσι θέλει να πιστεύει ο ίδιος– μόνον το παρελθόν. Το βιβλίο ολοκληρώνεται με ένα σχετικά εκτεταμένο επίμετρο όπου επιχειρείται μια ιστορική αναδρομή αναφερόμενη στις περιπέτειες της Αριστεράς από τις απαρχές της στα μέσα του 19ου αιώνα, με το εμβληματικό, αν όχι ιδρυτικό, Κομμουνιστικό Μανιφέστο, μέχρι τον ακόμη εν εξελίξει πόλεμο της Ουκρανίας. Της Αριστεράς που αποσκοπούσε εξαρχής και συνεχίζει να αποσκοπεί στην κοινωνική ισότητα, στη γενική ελευθερία και στην καθολική δικαιοσύνη. Αναδεικνύεται έτσι το ιστορικό βάθος των προβλημάτων και προκλήσεων που η ίδια αντιμετωπίζει σήμερα ενώ εδραιώνεται ότι η ενεργός ελπίδα δεν έχει πάψει να τη στηρίζει καταστατικά.Το βιβλίο θέλει να τιμήσει τα 25 χρόνια από την ίδρυση του «Ινστιτούτου Νίκος Πουλαντζάς» και τα 30 χρόνια από την ίδρυση του εκδοτικού οικού «Νήσος», ενεργούς συμπαραστάτες, ο καθένας με τον τρόπο του, στις προσπάθειες της Αριστεράς όλα τούτα τα χρόνια. Το ίδιο είναι αφιερωμένο στη μνήμη του Άγγελου Ελεφάντη του οποίου η καθοριστική συμβολή στις ίδιες προσπάθειες είναι –ή οφείλει να γίνει– γνωστή τοις πάσι.

Τα τελευταία χρόνια γίνεται όλο και πιο εμφανές ότι βρισκόμαστε εν μέσω μιας κοινωνικής αλλαγής. Αυτός ο “μεγάλος μετασχηματισμός” όπως θα μπορούσε να χαρακτηριστεί δεν έχει ιστορικό προηγούμενο· είναι ανοιχτός στο μέλλον. Από τη μία ενισχύονται αυταρχικά, συντηρητικά και οπισθοδρομικά ρεύματα ενώ από την άλλη αναπτύσσονται εναλλακτικές, προοδευτικές επιλογές. Το ποια κατεύθυνση θα πάρει η κοινωνική αλλαγή θα καθοριστεί εν τέλει από κοινωνικές συγκρούσεις και πολιτικές αποφάσεις. Μπορεί ένας κοινωνικός και οικολογικός μετασχηματισμός να πραγματοποιηθεί εντός του καπιταλισμού; Ή μήπως είναι απαραίτητο να αναζητηθούν νέοι δρόμοι πέρα από τον καπιταλισμό προκειμένου να αποφευχθεί μια οικολογική και κοινωνική καταστροφή. Αναζητώντας απαντήσεις σε αυτά τα πιεστικά ερωτήματα οι συγγραφείς του τόμου εξετάζουν κριτικά τις προτάσεις για ένα νεοσοσιαλιστικό κοινωνικό και οικολογικό μετασχηματισμό.

Ο ανά χείρας συλλογικός τόμος προέκυψε απο την επιθυμία του Ινστιντούτου Νίκος Πουνλαντζάς να συμμετάσχει στον δημόσιο διάλογο που αναπτύσσεται με αφορμή τη συμπλήρωση διακοσίων χρόνων απο την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης. Συνεκτιμώντας τις ευρύτερες κοινωνικές και πολιτικές διαστάσεις της συγκυρίας, επιλέξαμε να διατρέξουμε αναστοχαστικά και τους δύο αιώνες της νεοελληνικής περιπέτειας αναδεικνύοντας και φωτίζοντας στιγμιότυπα, όψεις, γενεαλογίες αλλά και αθέατες πτυχές της απο τη σκοπιά της τέχνης. Προφανώς είναι αδύνατο, στο πλαίσιο μιας συλλογής κειμένων, να αποπειραθεί κανείς μια μεθοδική έρευνα για κάθε είδος καλλιτεχνικής πρακτικής ή έναν καθολικό αναστοχασμό για μια τόσο μεγάλη περίοδο. Κάτι τέτοιο θα αποτελόυσε, ούτος ή αλλιώς, μιας άλλης τάξης εγχείρημα. Πολύ περισσότερο, δεν θα μπορούσαμε να εισηγηθούμε έναν μονοσύμαντο τρόπο θεώρησης και ερμηνείας των καλλιτεχνικών τεκμηρίων και της βιογραφίας τους. Αντίθετα, όπως θα διαπιστώσετε διαβάζοντας τα σαράντα επτά κείμενα που απαρτίζουν τον τόμο, ο χαρακτήρας των προσεγγίσεων είναι πολυπρισματικός. Στόχος μας ήταν εξαρχής να ανασύρουμε θραύσματα ιστορίας -έργα ανθρώπων, γεγονότα, ίχνη μακράς διαρκείας και τομές, μετέωρα επίδικα, υπόγειες δυναμικές, στερεότυπα, κυρίαρχα κοσμοείδωλα, ρωγμές και αντιστάσεις- όπως ανιχνεύονται στο σώμα της τέχνης, στα διάφορα είδη πολιτισμικής - καλλιτεχνικής πρακτικής και καλλιτεχνικών μορφών έκφρασης: την ποίηση, τη λογοτεχνία, τη μουσική, και το τραγούδι, το θέατρο, τον κινηματογράφο, τον χορό, τα εικαστικά, τη φωτογραφία, τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό, τη λαϊκή αφήγηση.

Αυτός ο τόμος είναι η πρώτη προσπάθεια Ελλήνων και ξένων διανοουμένων και πολιτικών να τοποθετήσoυν την εμπειρία του ΣΥΡΙΖΑ στο πλαίσιο των σύγχρονων θεωρητικών συζητήσεων. Ποιες ήταν οι απαντήσεις του κράτους στις πολιτικές του ΣΥΡΙΖΑ; Τι περιθώριο ελιγμών υπήρχε στις διαπραγματεύσεις με τους δανειστές; Τι είδους αντίσταση και ποια βοήθεια συνάντησε η κυβέρνηση από τα κοινωνικά κινήματα και την κοινωνία των πολιτών; Ποιες ήταν οι προτεραιότητες της κυβέρνησης; Γενικότερα, ποια μαθήματα μπορούν να πάρουν η ελληνική και η ευρωπαϊκή Αριστερά από την εμπειρία του ΣΥΡΙΖΑ; Με ποιον τρόπο η κλασική αλλά και η πρόσφατη αριστερή θεωρία βοηθούν σε αυτή τη διαδικασία; Ήταν το κόμμα προετοιμασμένο για τις προκλήσεις και τα καθήκοντα που θα αντιμετώπιζε; Πρόκειται για μια πρώτη καταγραφή που δεν συνιστά επίσημο απολογισμό αλλά μια συλλογή από εμπειρίες πολιτικών και πανεπιστημιακών που εξετάζονται από θεωρητική σκοπιά. Οι συγγραφείς χρησιμοποιούν την αριστερή θεωρία για να εξετάσουν τη διακυβέρνηση και την αριστερή εμπειρία ώστε στη συνέχεια να διορθώσουν την αριστερή θεωρία. Δίνουν μια αίσθηση των επιτυχιών, των αποτυχιών και των απογοητεύσεων ανθρώπων που έπεσαν στα βαθιά και έμαθαν την τέχνη της διακυβέρνησης και τους επικαθορισμούς της εξουσίας ενώ κυβερνούσαν. Η εμπειρία τους είναι πολύτιμη για την Αριστερά. Ο συμβιβασμός του 2015 και η ήττα του 2019 δείχνουν ότι αν δεν υπάρξει αλλαγή στην Ευρώπη, οι κυβερνήσεις μιας απομονωμένης Αριστεράς δεν μπορούν να επιβιώσουν με το πρόγραμμά τους ανέπαφο. Χρειαζόμαστε μια εκ νέου σύγκλιση των δυνάμεων της Αριστεράς, των Πράσινων και της Σοσιαλδημοκρατίας ενάντια στην αυξανόμενη απειλή του εθνικισμού, της ξενοφοβίας και της ακροδεξιάς.

Η μελέτη του Κλάους Ντέρε Ακροδεξιά ανταρσία και αριστερή πολιτική είχε αφετηρία τη διάλεξη του συγγραφέα «Εργατικό κίνημα από τα δεξιά; Τα αίτια μιας φαντασιακής εξέγερσης» τον Δεκέμβριο του 2019 στην Αθήνα που έδωσε ως καλεσμένος του Ιδρύματος Νίκος Πουλαντζάς. Όταν δόθηκε η διάλεξη, η διατύπωση «Ακροδεξιά ανταρσία» φαινόταν ίσως υπερβολική. Έναν χρόνο μετά, έπειτα από τα γεγονότα της Ουάσιγκτον, με την εισβολή του ακροδεξιού όχλου στο Καπιτώλιο, απεικονίζει ακριβώς την ακροδεξιά απειλή για τη δημοκρατία.

Ο Ενρίκο Μπερλινγκουέρ επανέρχεται στην επικαιρότητα, σήμερα, ακριβώς επειδή ήθελε να αλλάξει τον κόσμο. Και η αξία της αναζήτησής του και της δράσης του είναι πολύ πιο σημαντική γιατί υπήρξε ο μοναδικός ευρωπαίος πολιτικός ηγέτης με κύρος στο δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα που έθεσε με συγκεκριμένους όρους το ζήτημα της οικοδόμησης μιας νέας κοινωνίας, σοσιαλιστικού τύπου, μέσα στην καρδιά της καπιταλιστικής Δύσης. Μπορεί σήμερα να ζούμε σε μια άλλη εποχή, αλλά τα προβλήματα αυτού του κόσμου που ο Μπερλινγκουέρ ήθελε να αλλάξει με τον αγώνα του εξακολουθούν να υπάρχουν και μάλιστα έχουν από πολλές απόψεις επιδεινωθεί. Αυτή η ανθολογία περιλαμβάνει τα κύρια κείμενα (άρθρα, ομιλίες, συνεντεύξεις) του Μπερλινγκουέρ στη μακρά περίοδο (1969-1984) κατά την οποία βρέθηκε στο τιμόνι του Ιταλικού Κομμουνιστικού Κόμματος. Ανατρέχοντας στην καθόλου εύκολη πορεία του στην καθοδήγηση του ΙΚΚ σε μια από τις δραματικότερες περιόδους της ιταλικής ιστορίας, ένα συμπέρασμα φαίνεται βέβαιο: οποιοσδήποτε θέλει να αναμετρηθεί στην Ευρώπη με το δύσκολο αλλά αναγκαίο καθήκον να αλλάξει την κοινωνία, θέτοντάς τη στο δρόμο ενός σοσιαλιστικού μετασχηματισμού προς μια πιο ανεπτυγμένη κοινωνία, δεν μπορεί να αγνοήσει τον Μπερλινγκουέρ. Και από αυτόν πρέπει να ξαναρχίσει την πορεία του.

Η μεταπολεμική Θεσσαλονίκη, πόλη «θεμελιωμένη» στην εκδίωξη διάφορων εθνοτικών ομάδων, κυρίως δε της πολυπληθούς εβραϊκής κοινότητας εξ ού και «πόλη φαντασμάτων», υφίσταται μεταπολεμικά μια «πολιορκία εκ των έσω», λέει ο ποιητής Μάρκος Μέσκος, από μια τάση υστερόβουλη, συμφεροντολογική χωρίς συλλογική ευαισθησία, μια τάση κατακτητική κάθε παρελθόντος και παρόντος δημόσιου χώρου με απαραίτητο «πνευματικό συμπλήρωμα» το εθνικό ιδεώδες. Η πλευρά αυτή είχε επικρατήσει έναντι μιας τάσης ιστορικά «αθώας» που ήθελε τη Θεσσαλονίκη πολυφυλετική, ανοιχτή στο μοντέρνο και συγχρόνως χωνευτήρι παραδόσεων. Απέκοπτε την εσωτερική επικοινωνία μεταξύ των πολλαπλών στοιχείων της ταυτότητας της πόλης, διέλυε κάθε συλλογική διαδικασία της ως πολιτικού σώματος, απέκλειε το μέλλον καθηλώνοντας την πόλη σε εσωτερικό αποκλεισμό ενός μέρους του ίδιου του εαυτού της ως συλλογικού ατόμου. Τα κείμενα του τόμου επιχειρούν να φωτίσουν «τα εργαστήρια του σκοτεινού Βαρδάρη», την αποσιωπημένη ιστορία της πόλης, τις ποικίλες ομάδες και σωματεία τα οποία δρουν και παράγουν ιδεολογία «από τα κάτω». Αλλά και αναζητούν τρόπους ώστε οι δημοκρατικές, ριζοσπαστικές και πολιτιστικές δυνάμεις της πόλης να υπερασπίσουν την κληρονομιά μιας πόλης ανοιχτής στον κόσμο.

Η Σούλα Παναρέτου υπήρξε μία σπουδαία γυναίκα, μία πληθωρική, αυθεντική, οξυδερκής και διορατική προσωπικότητα. Το ολοκληρωτικό δόσιμό της στην υπόθεση της αριστεράς και στα κινήματα τη χαρακτήρισε ως το τέλος της ζωής της. Η συμβολή της στην ενδυνάμωση των ιδεών της αριστεράς και στην ανάδειξη των γυναικείων δικαιωμάτων ως ανθρώπινων δικαιωμάτων υπήρξε αναμφίβολα καθοριστική. Τα κείμενά της το αποδεικνύουν, όπως, επίσης, αποδεικνύουν τη διαχρονικότητα και τη διορατικότητα της σκέψης της. Ήταν μία γυναίκα με τεράστια εμβέλεια και διακομματική αποδοχή. Η εβδομαδιαία στήλη «κρείττον σιγάν;», απάνθισμα της οποίας αποτελεί η παρούσα έκδοση, σχολίαζε την τρέχουσα πολιτική επικαιρότητα, εθνική ή διεθνή, με πολιτική εμβρίθεια. Η στήλη αυτή αποτέλεσε για χρόνια μία πολύτιμη βοήθεια στη διαμόρφωση σφαιρικής άποψης γύρω από εθνικά και διεθνή γεγονότα. Αυτά τα κείμενα αποτελούν ανεκτίμητη κληρονομιά για να πορευόμαστε στους δύσκολους καιρούς που ζούμε. Πέρα από την επιλογή των άρθρων της στήλης «κρείττον σιγάν;» η παρούσα έκδοση συμπληρώνεται τόσο από κομβικές ομιλίες της ίδιας της Σούλας Παναρέτου όσο και από κείμενα που έγραψαν για εκείνη άνθρωποι που τη γνώρισαν μέσα από τη δράση της.

Οι ανισότητες ήρθαν στο προσκήνιο ως πολιτικό ζήτημα πρώτου μεγέθους κατά τη διάρκεια της πρόσφατης παγκόσμιας οικονομικής κρίσης. Το διεθνές κίνημα Occupy, τα Panama και Paradise Papers, η επικράτηση του Τραμπ στις ΗΠΑ, η ψήφος του αγγλικού λαού υπέρ του Brexit, η κρίση της ευρωζώνης, η απόκλιση της περιφέρειας της Ε.Ε. και η περιθωριοποίηση εκτεταμένων κοινωνικών στρωμάτων με τις πολιτικές λιτότητας, η άνοδος του ευρωσκεπτικισμού και της εθνικιστικής δεξιάς και ακροδεξιάς, σήμαναν συναγερμό. Οι οικονομικές και κοινωνικές ανισότητες είναι ενδογενείς στις καπιταλιστικές κοινωνίες, αλλά οι μεγάλες επαναστάσεις, τα κινήματα του 19ου και 20ού αιώνα για την κοινωνική απελευθέρωση, και οι αγώνες των λαών για κοινωνική δικαιοσύνη τις περιόρισαν σημαντικά. Η έκρηξή τους την τελευταία πεντηκονταετία οφείλεται στην παγκόσμια επικράτηση του νεοφιλελευθερισμού, στην αναδιανομή του εισοδήματος και του πλούτου υπέρ του κεφαλαίου και των πλουσιότερων τάξεων, καθώς και στην ανεξέλεγκτη λειτουργία του διεθνούς χρηματοπιστωτικού συστήματος και των φορολογικών παραδείσων. Οι μεγάλες οικονομικές και κοινωνικές ανισότητες της εποχής μας αποτελούν μεγάλη πρόκληση για τις προοδευτικές δυνάμεις της Ευρώπης. Η αντιμετώπισή τους –μαζί με το αίτημα του εκδημοκρατισμού– θα πρέπει να τεθεί στον πυρήνα ενός πολιτικού σχεδίου της ευρωπαϊκής Αριστεράς που θα απαντά στο μείζον κοινωνικό ζήτημα της παρούσας συγκυρίας, πώς δηλαδή οι τάξεις και τα κοινωνικά στρώματα που έχουν πληγεί σε όλη την Ευρώπη από την οικονομική κρίση και την παγκοσμιοποίηση, και έχουν εξωθηθεί ή εγκαταλειφθεί στο περιθώριο, θα μπορέσουν να ενσωματωθούν ξανά μέσα σε ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο και ένα σχέδιο ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης που, αφενός, θα ανοίγουν προοπτικές βελτίωσης της ποιότητας ζωής τους και, αφετέρου, θα κατοχυρώνουν ίσα δικαιώματα συμμετοχής στον παραγόμενο πλούτο, εντός ενός πλαισίου δίκαιης ανάπτυξης και δημοκρατικής εκπροσώπησης.

Οι συμβολές που περιλαμβάνονται στον ανά χείρας τόμο αποπνέουν μια προσδοκία –ορισμένες ακόμα και μια βεβαιότητα– ότι τα πράγματα στην αστυνομία είναι δυνατό να αλλάξουν. Η αξία αυτών των εισηγήσεων σήμερα, εκτός του ότι παραμένουν επίκαιρες, είναι ότι μπορούν να αποτελέσουν τη βάση για να συζητηθεί το γιατί δεν έγινε πραγματικότητα κάποια από τις μεταρρυθμίσεις που προτάθηκαν, ούτε καν η κοινοτική αστυνόμευση. Σήμερα, σχεδόν τέσσερα χρόνια έπειτα από εκείνη την εκδήλωση, μπορεί κάποιος να αναλογιστεί τα όσα μεσολάβησαν στο πολιτικό πεδίο, τα όσα προέκυψαν εν τω μεταξύ στον ευρωπαϊκό και τον παγκόσμιο χάρτη, καθώς και να θέσει ξανά το ζήτημα της αστυνομίας, αυτήν τη φορά ως ερώτημα. Μπορεί να υπάρξει εκδημοκρατισμός της αστυνομίας; Μπορεί η αριστερά να ξεπεράσει τον γενικόλογο λόγο περί δικαιωμάτων και να δει τους κατασταλτικούς μηχανισμούς υπό διαφορετικό πρίσμα που δεν θα περιορίζεται από τις βαθιά ριζωμένες θετικιστικές αντιλήψεις για το έγκλημα και τον εγκληματία ή τις διαχειριστικές μικροπολιτικές που καθορίζονται από την ατζέντα των ΜΜΕ;