Τέοντορ Β. Αντόρνο
< πίσω στους Συγγραφείς

Τα κείμενα αυτού του τόμου έχουν προέλθει από μια μακρά διεθνή συζήτηση και προσπαθούν να απαντήσουν σε κρίσιμα ερωτήματα της πανεπιστημιακής εκπαίδευσης που σπάνια τίθενται, γιατί μοιάζουν άλυτα στις συνθήκες των ευρωπαϊκών μαζικών σπουδών: Πώς γίνεται να μην μπορούν να γράψουν και κυρίως να μην μπορούν να διατυπώσουν επιχειρήματα οι φοιτητές; Είναι δυνατόν να μη διάβασαν σε ολόκληρη τη διάρκεια των σπουδών τους ποτέ ένα ολόκληρο βιβλίο; Γιατί το πανεπιστήμιο δεν τους έμαθε ποτέ να διαβάζουν και να γράφουν; Οι φοιτητές θα βρουν στον τόμο ένα πολύτιμο και ταυτοχρόνως διασκεδαστικό υλικό που φτιάχτηκε για να τους συντροφεύσει στις δύσκολες και μοναχικές ώρες που περνούν μπροστά στο άσπρο χαρτί και τα πολυσέλιδα «θεωρητικά» κείμενα, ένα υλικό που μπορεί να τους βοηθήσει χωρίς να απαιτεί να το σεβαστούν. Οι διδάσκοντες θα βρουν ιδέες και προτάσεις, που αν μη τι άλλο θα τους υπενθυμίσουν ότι δεν είναι μόνοι, ότι κι άλλοι ταλαιπωρούνται με τα ίδια προβλήματα. Ο τόμος απευθύνεται όμως και σε οποιονδήποτε συναντά προβλήματα χρήσης της γλώσσας στη δουλειά του, σε οποιονδήποτε διαβάζει ή γράφει.

Το έργο αυτό αποτελεί τη σημαντικότερη στιγμή της Κριτικής Θεωρίας, κατά κάποιο τρόπο το μανιφέστο της Σχολής της Φραγκφούρτης. Το κείμενο που απέδωσε στη νεωτερικότητα την ταυτότητά της, που σφράγισε το πρώτο μισό του 20ού αιώνα, καταγράφοντας συστηματικά τα συμπτώματα πουεκδηλώθηκαν σε αυτή την περίοδο και επιτρέπουν τη διάγνωση της ασθένειας του σύγχρονου κόσμου, άσκησε μεγάλη και άμεση επιρροή στην πνευματική και την ιδεολογική ζωή της Ευρώπης στο δεύτερο μισό. Το έργο των Χορκχάιμερ και Αντόρνο αποτελεί, πέρα από κάθε αμφισβήτηση και κριτική, έναν «γνώμονα» στη φιλοσοφική σκέψη του 20ού αιώνα. Σήμερα το έργο, που έχει μεταφραστεί σε όλες σχεδόν τις γλώσσες, αποτελεί βασική αναφορά όχι μόνο της σύγχρονης φιλοσοφικής και κοινωνικής σκέψης, αλλά και των θεωριών της επικοινωνίας και των μέσων.

Αν και γραμμένη μεταξύ 1940-48, Η φιλοσοφία της νέας μουσικής παραμένει για μουσικούς, και φίλους της μουσικής, φιλοσόφους και ενδιαφερομένους για ζητήματα πολιτισμού και κοινωνίας, μια αποφασιστική συμβολή της «κριτικής θεωρίας» στη σύγχρονη σκέψη. Μαζί με τη Διαλεκτική του Διαφωτισμού, το έργο αυτό έβαλε τη σφραγίδα του σε ό,τι θεωρείται σήμερα κριτική της τέχνης, αλλά ίσως και στην πορεία της θεωρίας από τα μέσα του 20ού αιώνα. Ο ιδιότροπος λόγος του Αντόρνο, η ιδιοφυής σύζευξη εννοιών και επιχειρημάτων που αντλούνται από τη μουσική και τη φιλοσοφική παράδοση, η προκλητικά διατυπωμένη κριτική στον εύκολο «μοντερνισμό» και στα πολιτισμικά προϊόντα που τροφοδότησαν τη μαζική κουλτούρα, η ανυποχώρητη επιμονή στην ποιότητα της αφαίρεσης και της απόστασης από το «κοινό γούστο», η αιρετική αξιοποίηση των εννοιολογικών εργαλείων της κοινωνιολογίας και της σύγχρονης φιλοσοφίας για το σχολιασμό της μουσικής σύνθεσης και βεβαίως ο ανεξάντλητος πλούτος ιδεών, γνώσεων, αλλά και όρων του Αντόρνο καθιστούν το εγχείρημα της Φιλοσοφίας της νέας μουσικής ανεπανάληπτο. Ο ιδιότροπος λόγος του Αντόρνο, η ιδιοφυής σύζευξη εννοιών και επιχειρημάτων που αντλούνται από τη μουσική και τη φιλοσοφική παράδοση, η προκλητικά διατυπωμένη κριτική στον εύκολο «μοντερνισμό» και στα πολιτισμικά προϊόντα που τροφοδότησαν τη μαζική κουλτούρα, η ανυποχώρητη επιμονή στην ποιότητα της αφαίρεσης και της απόστασης από το «κοινό γούστο», η αιρετική αξιοποίηση των εννοιολογικών εργαλείων της κοινωνιολογίας και της σύγχρονης φιλοσοφίας για το σχολιασμό της μουσικής σύνθεσης και βεβαίως ο ανεξάντλητος πλούτος ιδεών, γνώσεων, αλλά και όρων του Αντόρνο καθιστούν το εγχείρημα της Φιλοσοφίας της νέας μουσικής ανεπανάληπτο. Η έκδοση του βιβλίου στα ελληνικά εκπληρώνει ένα αίτημα τόσο των μουσικών όσο και των κοινωνικών επιστημόνων και των φιλοσόφων, προσφέροντας επιπλέον στον αναγνώστη και τον ερευνητή χρήσιμες διευκρινίσεις και σχόλια.

Ο τόμος περιλαμβάνει παλαιότερα και σύγχρονα κείμενα κλασικών της θεωρίας των επιστημών, που εκπροσωπούν τις κυριότερες σχολές της. Η αξία της έκδοσης έγκειται στο ότι για πρώτη φορά στην Ελλάδα αλλά και διεθνώς συγκεντρώνονται και παρουσιάζονται αυτοτελή κείμενα, που δίνουν μια συνολική εικόνα της πορείας και των σημερινών αναζητήσεων στο πεδίο της φιλοσοφίας της επιστήμης. Η εισαγωγή του επιμελητή δίνει ένα σύντομο διάγραμμα της εξέλιξης της επιστημολογίας, βοηθώντας τον αναγνώστη να κατανοήσει τις διαφορές μεταξύ της αγγλοσαξωνικής, της γαλλικής και της γερμανικής προβληματικής και τα θέματα που έχουν μέχρι σήμερα τεθεί. Παρουσιάζει ακόμη συνοπτικά τα 19 κείμενα του τόμου, εντοπίζοντας τα βασικά τους σημεία και τις διαφορές τους.

Στον τόμο αυτό περιλαμβάνονται για πρώτη φορά κείμενα που καλύπτουν όλο το εύρος της επιστημολογικής και μεθοδολογικής συζήτησης στις κοινωνικές επιστήμες. Παρουσιάζονται όλες οι σημαντικές θεωρίες του 19ου και των αρχών του 20ου αιώνα, οι διαμάχες περί αξιών, περί θετικισμού και περί ορθολογισμού που σημάδεψαν την πορεία των κοινωνικών επιστημών και οι σύγχρονες κατευθύνσεις του μεταδομισμού, του ιστορισμού, της ερμηνευτικής, μέχρι τη δεκαετία του '80. Οι συγγραφείς, παλαιότεροι και σύγχρονοι «κλασικοί» προέρχονται τόσο από την κοινωνιολογία και την πολιτική επιστήμη όσο και από τα οικονομικά, την ψυχολογία την ιστορία και τη φιλοσοφία. Τα περισσότερα από τα κείμενα μεταφράζονται για πρώτη φορά στα Ελληνικά, προσφέροντας στην επιστημονική κοινότητα, φοιτητές, ειδικούς αλλά και ενημερωμένο κοινό, μια μοναδική πηγή υλικών. Οι επιμελητές συνεισφέρουν μια κατατοπιστική συνοπτική εισαγωγή στην επιστημολογία των κοινωνικών επιστημών καθώς και έναν κριτικό σχολιασμό της συνολικής ιστορικής πορείας και των επίκαιρων ζητημάτων.

Το στίγμα που δίνει η νήσος, η ΕΜΕΑ και τα τοπικά είναι ένα απαιτητικό στίγμα. Εκείνο μιας αμοιβαίας δέσμευσης, μιας κοινής εργασίας για κοινά ενδιαφέροντα· για κείμενα που θέλουν ξεκλείδωμα, προϋποθέτουν εγρήγορση και διανοητική ευθύνη, κείμενα που παρέχουν τη μέγιστη δυνατή απόλαυση αλλά όχι με την απλή θέαση, όχι με την πρώτη ανυποψίαστη ματιά, κείμενα που καθιστούν εξαρχής τον αναγνώστη συμπαραγωγό τους. Διεκδικούμε επομένως την επιλογή σας ως συνεργατών, ως μελών μιας κοινότητας που κρίνει και ελέγχει προσφερόμενα αγαθά: πληροφορίες και επιχειρήματα, σκέψεις και σχέδια, ερμηνείες και προβληματικές, αφηγήσεις και κατασκευές.Οι σημερινές συνθήκες είναι κρίσιμες. Είναι συνθήκες εξουδετέρωσης της δημοσιότητας ως όρου της δημοκρατίας. Συνθήκες μεταιχμιακές για την ίδια τη δημοκρατία. Με τον εχθρό στο προσκήνιο, με το Άουσβιτς να επιζητεί αρνητές αν όχι δικαιολογήσεις. Η δημοκρατία δεν έχει άλλο μέσο από το επιχείρημα, την παιδεία, την αγωγή στις δικές της αρχές. Δεν διαθέτει παρά τη δύναμη για αναστοχασμό, για αυτοδιάθεση, για μη συμπόρευση, όπως ορίζει ο Αντόρνο την καντιανή επιταγή της αυτονομίας στο παρόν κείμενο. Κι ήταν καιρός να βγει στα ελληνικά, είναι ο καιρός του. Με τέτοια εννοιολογικά εργαλεία δουλεύουμε και με τέτοια επιχειρήματα σας καλούμε να μας εμπιστευτείτε και στο μέλλον.

Η Αργκό της αυθεντικότητας είναι ένα πολεμικό βιβλίο του Τ.Β. Αντόρνο, γραμμένο στο περιθώριο των εργασιών του για την Αρνητική Διαλεκτική. Στο στόχαστρο της κριτικής βρίσκεται η ανύψωση της «αυθεντικότητας» σε φευδοφιλοσοφική κατηγορία εντός ενός πεδίου που ορίζεται από το τρίγωνο φιλοσοφίας της ζωής, φαινομενολογίας και οντολογίας. Εστιάζοντας στη χρήση της γλώσσας, ο Αντόρνο ερευνά και στηλιτεύει τον τρόπο με τον οποίο η κριτική της νεωτερικής εμπειρίας μετατρέπεται στο έργο των θεωρητικών που εξετάζει, και πρωτίστως σε εκείνο του Χάιντεγκερ, σε απεριόριστη κατάφαση του κακού και εν τέλει σε μεροληψία υπέρ του θανάτου. Στη λατρεία του υπάρχοντος χάριν της ύπαρξης του, ο Αντόρνο αντιπαραθέτει την αρχή της απαραμείωτης αρνητικότητας: «Διότι δεν γκρεμίζει κανείς πάντοτε με σκοπό να ξαναχτίσει· αντιθέτως, γκρεμίζει κανείς επιμελώς προκειμένου να ανοίξει χώρο για φως και για αέρα».

Ο Τέοντορ Β. Αντόρνο, η πιο εμβληματική μορφή της λεγόμενης «Σχολής της Φρανκφούρτης», έχει σφραγίσει τη μελέτη του αυταρχισμού ήδη από την εποχή της δημοσίευσης του περίφημου συλλογικού ερευνητικού έργου που συντόνιζε (Η αυταρχική προσωπικότητα, 1950). Πολλά άλλωστε από τα κείμενα που, από τη δεκαετία του 1930, σημαδεύουν την ιστορία της «Κριτικής Θεωρίας» συνδέονται με ζητήματα ακραίας απόληξης μορφών εξουσίας και καθυπόταξης. Πολλά είναι επίσης τα ερευνητικά προγράμματα και οι μελέτες των μελών αυτής της σχολής που αναφέρονται στο φασιστικό δυναμικό και στον λόγο του, στα δημαγωγικά σχήματα που αξιοποιεί και στη διάχυσή του στην καθημερινότητα μέσω της πολιτιστικής βιομηχανίας. Οι σπουδαιότερες από αυτές τις μελέτες (υλοποιημένες στη Γερμανία και την Αμερική) φέρουν το όνομα του Αντόρνο.Στη σταθερή ενασχόληση με τη θεματική αυτή, το ενδιαφέρον του Αντόρνο το κινητοποιούσε η έγνοια να μην επαναληφθεί το Άουσβιτς, να μην αφήσουμε ό,τι εκτρέφει τον φασισμό να αναζωογονηθεί. Η ενδυνάμωση μιας ακροδεξιάς που, βρίσκοντας αφορμές στον διαρκώς υφέρποντα αυταρχισμό, αποσαθρώνει δημοκρατικές διαδικασίες και δομές είναι η απειλή που διατηρείται στη μεταπολεμική Γερμανία – και επανέρχεται άλλωστε στη σημερινή Ευρώπη. Έτσι, όταν ο Αντόρνο καλείται –ως ίνδαλμα των σοσιαλιστών φοιτητών που βρίσκονται ήδη σε αγωνιστική εγρήγορση έναν χρόνο πριν τον Μάη του ’68– να μιλήσει για τη νέα ακροδεξιά στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης, δεν είναι απλώς ένας κριτικά σκεπτόμενος διανοητής, ούτε μόνο ένας «ειδικός». Είναι η φωνή της δημοκρατικής αντίστασης.