Κωστής Χατζημιχάλης
< πίσω στους Συγγραφείς

«Ο στόχος του βιβλίου είναι μετρημένος: να επισημάνει έναν αριθμό κρίσιμων ζητημάτων τα οποία αφορούν τη γεωγραφία στη χώρα μας και, πιστεύω, ενδιαφέρουν το ευρύτερο κοινό και όχι μόνο τους/τις γεωγράφους και συμβάλλουν στην κατανόηση όσων συμβαίνουν καθημερινά γύρω μας. Τα οκτώ κείμενα του τόμου εντάσσονται στην ευρύτερη διεθνή συζήτηση, αλλά και στη συγκεκριμένη χωρο-κοινωνική και πολιτική συγκυρία στην οποία γράφτηκαν, η οποία επισημαίνεται στο καθένα, δίνοντας τη γενεαλογία του. Το βιβλίο είναι οργανωμένο σε δύο μέρη. Το πρώτο, περισσότερο γενικό/ιστορικό αναφέρεται στην εδαφοκυριαρχία, στις χαρτογραφικές απεικονίσεις και στην πολιτισμική στροφή στις κοινωνικές επιστήμες. Το δεύτερο είναι πιο πολιτικό, με κείμενα που αφορούν τη σχέση γεωγραφίας και διεθνών ανταλλαγών, τις γεωγραφίες του κράτους, τις εξελίξεις στα Βαλκάνια κατά τη διάρκεια του πολέμου στην πρώην Γιουγκοσλαβία, στην Ευρωπαϊκή Ένωση και στην Ελλάδα της κρίσης μετά το 2010. Με εξαίρεση ένα κείμενο, τα υπόλοιπα είναι αδημοσίευτα ή έχουν δημοσιευτεί στο εξωτερικό, αλλά δεν έχουν μεταφραστεί και δημοσιευτεί στα ελληνικά. Το νήμα που τα συνδέει είναι η εμμονή μου στη ριζοσπαστική προσέγγιση του κοινωνικού χώρου και στην προσπάθεια ακόμη και τα επιστημονικά κείμενα να συνδέονται με την πολιτική συγκυρία και την Αριστερά».

Στις αρχές του εικοστού πρώτου αιώνα το πρόβλημα των συνόρων και των ορίων, σε όλη την πολλαπλότητα των κυριολεκτικών και μεταφορικών σημασιών τους, εμφανίζεται με οξύτητα στο προσκήνιο, τόσο των πολιτικών συγκρούσεων και των ιδεολογικών αντιπαραθέσεων, όσο και των αναζητήσεων των θεωρητικών επιστημών. Είτε αφορά την εδαφική εθνική, πολιτιστική ή γλωσσική διάσταση είτε τις ανεξάντλητες μεταφορικές αναφορές των συνόρων και των ορίων, ο λόγος περί αυτών περνά σήμερα μια περίοδο απολογισμού και έντονης αναθεώρησης. Αυτή την προβληματική αποτυπώνει ο παρών τόμος των τοπικών, με συβολές επιστημόνων και ερευνητών από όλες τις παραδόσεις που συναντώνται στο πεδίο των συνόρων και των ορίων.

Η πολιτική οικολογία ασχολείται με ένα μεγάλο εύρος θεμάτων, όπως, μεταξύ άλλων, τη θεωρητική και φιλοσοφική ανάλυση της σχέσης κοινωνίας-φύσης, την άνιση πρόσβαση στους φυσικούς πόρους, την υφαρπαγή των κοινών αγαθών, τις πολιτικές διαχείρισης του περιβάλλοντος, τις ποικίλες «διακινδυνεύσεις», τους γεωπολιτικούς ανταγωνισμούς για την εκμετάλλευση πόρων και τα κοινωνικά κινήματα τα οποία αντιστέκονται στα ή/και διεκδικούν τα παραπάνω. Η σημαντική διαφορά με την κυρί­αρχη οικολογική σκέψη είναι η πολιτικοποίηση των προβλημάτων, η αναζήτηση κερδισμένων και χαμένων κοινωνικών ομάδων και περιοχών και η επιμονή στα ερωτήματα «γιατί, πώς και πού». Ο τόμος περιλαμβάνει ορισμένες από τις εισηγήσεις που έγιναν στο ομότιτλο σεμινάριο που οργάνωσε το Τμήμα Γεωγραφίας του Χαροκοπείου Πανεπιστημίου στην Αθήνα την περίοδο 2013-2014, ως τμήμα των δράσεων του Ευρωπαϊκού Προγράμματος ENTITLE.

Η καπιταλιστική κρίση και ο βίαιος, ταξικός τρόπος με τον οποίο επιδιώκεται η έξοδος από αυτήν –ιδιαίτερα στην Ελλάδα, που από το 2010 μέχρι σήμερα βρίσκεται στο γύψο των μνημονίων– επανέφερε στο προσκήνιο πολλά από τα μεγάλα θέματα που απασχόλησαν τον Νίκο Πουλαντζά στη δική του εποχή: από τον αυταρχικό κρατισμό, το φασιστικό φαινόμενο, τον ιμπεριαλισμό και την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση μέχρι το ρόλο του κράτους, τη σχέση των αριστερών κομμάτων με τα κινήματα και φυσικά τη στρατηγική του δημοκρατικού δρόμου προς ένα σοσιαλισμό με δημοκρατία και ελευθερία. Οι συγγραφείς των κειμένων αυτού του τόμου ασχολούνται με τον έναν ή άλλον τρόπο, άμεσα ή έμμεσα, με τα περισσότερα από αυτά, αλλά και με πολλά άλλα ζητήματα ιδιαίτερου θεωρητικού και πολιτικού ενδιαφέροντος. 

Το βιβλίο αυτό έχει προκύψει από τη σειρά τεσσάρων ομότιτλων σεμιναρίων που έγιναν τον Φεβρουάριο 2003 στο φιλόξενο Ινστιτούτο Πολιτικού Προβληματισμού «Νίκος Πουλαντζάς» στο πλαίσιο των «Σεμιναρίων του Πουλαντζά» και επαναλήφθηκαν στα «Σεμινάρια της Ερμούπολης» το 2006. Πρόθεση των τότε σεμιναρίων, αλλά και αφορμή να παρουσιαστούν σήμερα σε μορφή βιβλίου, ήταν και είναι να συμβάλουν σε μια θεωρητική και συγκριτική με τις διεθνείς εμπειρίες συζήτηση αυτών που συμβαίνουν καθημερινά στις πόλεις και στις περιφέρειες που ζούμε, στην οποία η ανανεωτική ριζοσπαστική Αριστερά στην Ελλάδα έχει μια σημαντική συνεισφορά. Ταυτόχρονα, φιλοδοξία μας είναι η εισαγωγή του χώρου στην ευρύτερη προβληματική της Αριστεράς, η οποία συχνά αδιαφορεί για τη χωρικότητα των κοινωνικών σχέσεων ή την υποβιβάζει στον υλικό και μόνο χώρο.Στο βιβλίο αυτό δεν κάνουμε μια γενική και εξαντλητική αναφορά στην ιστορία των ιδεών για το χώρο, ούτε μια φιλοσοφική αναδρομή στην έννοια του χώρου. Εστιάζουμε στην αριστερή σκέψη για το χώρο επιχειρώντας ένα είδος συνθετικής («εσωτερικής» και «εξωτερικής») αριστερής ιστοριογραφίας. Ένα τέτοιο εγχείρημα θα απαιτούσε εκτεταμένη διερεύνηση, την οποία το βιβλίο ανοίγει χωρίς να εξαντλεί. Αφετηρία για μια αριστερή προσέγγιση της έννοιας του χώρου και της υπόστασής του ως χωρικότητας είναι η αναγνώριση ότι ο χώρος δεν είναι κάτι έξω από την κοινωνία, κάτι που περιμένει κάπου εκεί έξω να ανακαλυφθεί, αλλά ότι ο χώρος παράγεται από την κοινωνία, εμπεριέχει τις, και εμπεριέχεται στις, κοινωνικές σχέσεις και γι’ αυτό είναι βαθύτατα πολιτικός. Οι κοινωνίες μέσω συγκεκριμένων, συχνά συγκρουσιακών σχέσεων δημιουργούν όχι μόνο την ιστορία τους αλλά και τους χώρους τους –υλικούς, σχεσιακούς, συμβολικούς και βιωμένους– όμως σε συνθήκες που δεν τις έχουν επιλέξει οι ίδιες.

Τα ταξίδια στη Μεσόγειο είναι δύσκολα στις μέρες της πανδημίας και το βιβλίο αυτό προτείνει μια φυγή. Περιηγείται με σκίτσα και κείμενα τις μεγάλες και μικρές μεσογειακές πόλεις, αναζητώντας την ομορφιά της αστικότητας. Αναζητά τις ποιότητες και την αίσθηση του οικείου στις πλατείες, στους δρόμους, στις αγορές, στα ταβερνάκια, στα καφενεία και στους ταρσανάδες. Αυτά συγκροτούν τη μεσογειακή αστικότητα στους οικισμούς της ενδοχώρας και των νησιών με την πυκνοκτισμένη κοσμοπολίτικη ιστορικότητα. Χωρίς νοσταλγία γι’ αυτό που χάνεται, 173 σκίτσα σε δεκάδες αστικά τοπία από δέκα μεσογειακές χώρες (Μαρόκο, Πορτογαλία, Ισπανία, Νότια Γαλλία, Ιταλία, Ελλάδα, Τυνησία, Αίγυπτο, Τουρκία, Κύπρο) και τέσσερεις της «ευρύτερης» Μεσογείου (Αυστρία, Ουγγαρία, Ολλανδία, Βέλγιο) κρατούν χαραγμένη στο χαρτί την εικόνα του τόπου και την απόλαυση της στιγμής. Αποτελούν μια διαφορετική ματιά στις παλιές μεσογειακές πόλεις οι οποίες, σε συνέχεια με την κατασκευασμένη ύπαιθρο, εκπέμπουν την μοναδική αστική ατμόσφαιρα. Τα σκίτσα απεικονίζουν τις πολλαπλές εκδοχές της μεσογειακής αστικότητας και διασώζουν κάτι από το χρώμα, τους ήχους, τις φωνές και τα αρώματα αυτών των τόπων. Αυτά που νιώθει και απολαμβάνει ο επισκέπτης, που τον διαπερνούν, και κάποτε του αποτυπώνονται στο μυαλό. Έτσι, μέσα από τα σκίτσα του Κωστή Χατζημιχάλη, ξαναζούμε στους τόπους αυτούς με τους ανθρώπους τους, αναπνέουμε τον αέρα τους. Τα σκίτσα δεν είναι επεξεργασία φωτογραφιών· όλα έχουν γίνει επιτόπου, άλλα σε ειδικά σημειωματάρια και αλλά σε απλά μπλοκ ή διαθέσιμα χαρτιά. Αποτελούν την παράπλευρη ωφέλεια των ταξιδιών του συγγραφέα στη Μεσόγειο από το 1963 μέχρι το 2020, τότε που δεν είχαμε πανδημία, δεν φορούσαμε μάσκες και κάναμε ταξίδια. Συγκροτούν ένα είδος γεωγραφικού-πολεο-αρχιτεκτονικού ημερολογίου και, μαζί με τα κείμενα που τα συνοδεύουν, συνθέτουν ένα ευχάριστο ανάγνωσμα και ένα διαφορετικό εργαλείο γνώσης και προσέγγισης του χώρου για όλες και όλους.

«Ζούμε, σχεδόν από τύχη, σε μια χώρα που μας αφήνει συνεχώς ανυπεράσπιστους, με αβέβαιο μέλλον.Η ανεργία,η αστεγία, η ακρίβεια, οι μισθοί και οι συντάξεις της ντροπής, η κατάρρευση του ΕΣΥ, της δημόσιας εκπαίδευσης και των εργασιακών σχέσεων, οι υποκλοπές και η υφαρπαγή των δημόσιων χώρων και τόσα άλλα στοιχειοθετούν μια κατρακύλα σε κάθε τομέα της ζωής μας. Τα κοινωνικά κινήματα και η Αριστερά όλων των αποχρώσεων δικαίως ασκούν κριτική στην ανάλγητη νεοφιλελεύθερη πολιτική που τα υποθάλπει ενω παλεύουν στο κοινοβούλιο, στους δήμους, σε δρόμους και πλατείες για τα δικαιώματα και τις ανάγκες των πολιτών. Οι δικές μου ματιές στις πόλεις και στην καθημερινότητα είναι διαφορετικές. Χωρίς να υποβαθμίζω ούτε στιγμή το ευρύτερο πλαίσιο της φτώχειας και της ανέχειας και τους αγώνες για τη βελτίωση τους, εστιάζω σε κάποια μικρά που μοιάζουν αδιάφορα σε πρώτη ανάγνωση. Έτσι, σ’ αυτό το βιβλιαράκι θα βρείτε παρατηρήσεις για ένα περίπτερο και ένα κουρείο που έκλεισαν, για ένα κήπο με πασχαλιάτικες γλυσίνες, για τις πλατείες των μεταναστών, για τα παγκάκια και τον εκτοπισμό των κατοίκων από το κέντρο της πόλης, για τις εκπλήξεις ενός επισκέπτη στη Σανκάη, στο Ντουμπάι και στη Βοστόνη, για την κατοίκηση την εποχή του εγκλεισμού,για τις αλλαγές που φέρνει στην καθημερινότητα η digital εποχή, για τις καταστροφές στο σώμα της Αθήνας από τις επεμβάσεις του απελθόντος δημάρχου και άλλες αντίστοιχες παρατηρήσεις. Όλα αυτά συνθέτουν ένα μωσαϊκό από ματιές στα μικρά της καθημερινότητας που αναπαράγουν κοινωνικές και χωρικές ανισότητες, έχοντας μόνιμη έγνοια την Αριστερά και οδηγό τις κρίσιμες παρατηρήσεις της Ντορίν Μάσει: από το ειδικό και το τοπικό στο γενικό και παγκόσμιο, και αντίστροφα. Οι ματιές-σχόλια εισάγονται με σκίτσα δικά μου και τρίτων. Τα δικά μου σκίτσα έγιναν στους τόπους που αναφέρονται στο κείμενο, εκτός από ένα που είναι από μνήμης. Δεν είχαν την πρόθεση να συνοδεύσουν τα συγκεκριμένα κείμενα, σχεδιάστηκαν με άλλες αφορμές, όμως τώρα βρίσκω την ευκαιρία να τα συνδυάσω»

«Ζούμε, σχεδόν από τύχη, σε μια χώρα που μας αφήνει συνεχώς ανυπεράσπιστους, με αβέβαιο μέλλον.Η ανεργία,η αστεγία, η ακρίβεια, οι μισθοί και οι συντάξεις της ντροπής, η κατάρρευση του ΕΣΥ, της δημόσιας εκπαίδευσης και των εργασιακών σχέσεων, οι υποκλοπές και η υφαρπαγή των δημόσιων χώρων και τόσα άλλα στοιχειοθετούν μια κατρακύλα σε κάθε τομέα της ζωής μας. Τα κοινωνικά κινήματα και η Αριστερά όλων των αποχρώσεων δικαίως ασκούν κριτική στην ανάλγητη νεοφιλελεύθερη πολιτική που τα υποθάλπει ενω παλεύουν στο κοινοβούλιο, στους δήμους, σε δρόμους και πλατείες για τα δικαιώματα και τις ανάγκες των πολιτών. Οι δικές μου ματιές στις πόλεις και στην καθημερινότητα είναι διαφορετικές. Χωρίς να υποβαθμίζω ούτε στιγμή το ευρύτερο πλαίσιο της φτώχειας και της ανέχειας και τους αγώνες για τη βελτίωση τους, εστιάζω σε κάποια μικρά που μοιάζουν αδιάφορα σε πρώτη ανάγνωση. Έτσι, σ’ αυτό το βιβλιαράκι θα βρείτε παρατηρήσεις για ένα περίπτερο και ένα κουρείο που έκλεισαν, για ένα κήπο με πασχαλιάτικες γλυσίνες, για τις πλατείες των μεταναστών, για τα παγκάκια και τον εκτοπισμό των κατοίκων από το κέντρο της πόλης, για τις εκπλήξεις ενός επισκέπτη στη Σανκάη, στο Ντουμπάι και στη Βοστόνη, για την κατοίκηση την εποχή του εγκλεισμού,για τις αλλαγές που φέρνει στην καθημερινότητα η digital εποχή, για τις καταστροφές στο σώμα της Αθήνας από τις επεμβάσεις του απελθόντος δημάρχου και άλλες αντίστοιχες παρατηρήσεις. Όλα αυτά συνθέτουν ένα μωσαϊκό από ματιές στα μικρά της καθημερινότητας που αναπαράγουν κοινωνικές και χωρικές ανισότητες, έχοντας μόνιμη έγνοια την Αριστερά και οδηγό τις κρίσιμες παρατηρήσεις της Ντορίν Μάσει: από το ειδικό και το τοπικό στο γενικό και παγκόσμιο, και αντίστροφα. Οι ματιές-σχόλια εισάγονται με σκίτσα δικά μου και τρίτων. Τα δικά μου σκίτσα έγιναν στους τόπους που αναφέρονται στο κείμενο, εκτός από ένα που είναι από μνήμης. Δεν είχαν την πρόθεση να συνοδεύσουν τα συγκεκριμένα κείμενα, σχεδιάστηκαν με άλλες αφορμές, όμως τώρα βρίσκω την ευκαιρία να τα συνδυάσω»