Η διέλευση αποτελεί έναν ιδιαίτερο όρο στη μεταναστευτική έρευνα. Παρόλο, που χρησιμοποιείται συχνά στον δημόσιο λόγο, στην πράξη δεν έχει διερευνηθεί επαρκώς, ενώ πάντα στη βιβλιογραφία συνδέεται με συγκεκριμένες χώρες και μεταναστευτικά ρεύματα. Το παρόν βιβλίο έρχεται να συμπληρώσει αυτό το κενό και να προσθέσει στην υπάρχουσα βιβλιογραφία μέσα από τη διερεύνηση της διέλευσης, τόσο εννοιολογικά όσο και εμπειρικά, με τη μελέτη τριών μεταναστευτικών ασιατικών ομάδων στην Ελλάδα, των Αφγανών, των Μπανγκλαντεσιανών και των Πακιστανών. Το κεντρικό θέμα, που διερευνάται είναι το κατά πόσο η Ελλάδα αποτελεί χώρα διέλευσης ή και εγκατάστασης για τις τρεις ομάδες. Συνδυάζοντας το θεωρητικό πλαίσιο με τη βιβλιογραφική και εμπειρική έρευνα, η μελέτη επιδιώκει να φέρει στο προσκήνιο ζητήματα, που αφορούν στην ίδια τη διέλευση και στις συνδέσεις που προκύπτουν με τις μεταναστευτικές ροές, αλλά και με τις χώρες, τις οποίες οι μετανάστες διασχίζουν. Η διέλευση εξετάζεται, τόσο σε σχέση με τον μετανάστη, όσο και σε σχέση με την Ελλάδα και παρουσιάζονται οι παράγοντες -ατομικοί και θεσμικοί-, που τη διαμορφώνουν, στο πλαίσιο των Ευρωπαϊκών και Εθνικών πολιτικών. Η παρουσίαση και η ανάλυση των δεδομένων της πρωτογενούς έρευνας, καθώς και η αποτύπωση του ίδιου του λόγου των μεταναστών επιτρέπει να διαφανεί η πολυπλοκότητα, αλλά και η χρησιμότητα του όρου και η σύνδεση με τη θέση της Ελλάδας στον μεταναστευτικό χάρτη.

Ο William Blake (1757-1827), ποιητής, ζωγράφος, χαράκτης και «προφήτης», έζησε μάλλον αγνοημένος στην εποχή του. Από την αρχή όμως του 20ου αιώνα αναγνωρίστηκε ως ένας από τους σημαντικότερους ρομαντικούς ποιητές. Αντίθετα, το εικαστικό του έργο εξακολουθεί να φέρνει σε αμηχανία τους ιστορικούς της τέχνης, αντιστεκόμενο σε συγκρίσεις με τα έργα συγκαιρινών του ομοτέχνων και σε στυλιστικές κατηγοριοποιήσεις. Εκκινώντας από αυτή τη διαπίστωση, η παρούσα μελέτη επιχειρεί να κατανοήσει και να αποτιμήσει την εικαστική πρακτική του Blake όχι μόνο μέσω της μορφολογικής ανάλυσης των έργων του, αλλά και μέσω των απόψεων που έχει ο ίδιος εκφράσει για τη ζωγραφική. Οι απόψεις αυτές, διαπιστώνει ο συγγραφέας, παρότι αρκετά ιδιολεκτικά διατυπωμένες σε διαφορετικού προορισμού κείμενα, ακόμη και ποιητικά, συγκροτούν τελικά μια αρκετά συνεκτική, αλλά και αντισυμβατική θεωρία για την τέχνη, στενά συνυφασμένη με τις γνωσιολογικές, ηθικές, κοινωνικές και πολιτικές πεποιθήσεις του Blake, αλλά και ικανή να διερμηνεύσει τον πειραματικό χαρακτήρα των εικαστικών του επινοήσεων.

Τι είναι πριν απ’ όλα η Φύση; Τι είναι η Ηθική εν γένει, προτού να κάνουμε λόγο ειδικά για οικολογική ή περιβαλλοντική ηθική; Πώς δέον να αιτιολογούνται οι ηθικές κρίσεις για οτιδήποτε; Γιατί προκαλούνται οικολογικά προβλήματα, ιδίως πώς προξενεί η ανθρώπινη δράση εν κοινωνία τη γέννηση και επιδείνωσή τους; Πώς λαμβάνει χώρα ο μεταβολισμός των μελών του ανθρώπινου είδους μέσα στον φυσικό κόσμο; Μέσω τίνων κοινωνικών σχέσεων παραγωγής, ανταλλαγής, κατανάλωσης, άρα και στη βάση τι είδους σχέσεων ιδιοποίησης του υλικού κόσμου και του κοινωνικού πλούτου; Τέτοια ερωτηματικά μας καλούν να δοκιμάσουμε τους όρους προς απάντησή τους μέσα από το αναντικατάστατο πρίσμα της Φιλοσοφίας (θεωρητικής και πρακτικής), αλλά και της κοινωνικής θεωρίας. Μόνον έτσι καθίσταται θεμιτό να θεμελιωθούν βασικές και δεσμευτικές θέσεις σχετικά με το ηθικό και δικαϊικό ζήτημα: πώς οφείλουμε να δρούμε μέσα στον έμβιο κόσμο; Πώς οφείλουμε έναντι αλλήλων να πράττουμε ως προς τα ζώα;

Ο καρκίνος αποτελεί μια πάθηση που καλεί το υποκείμενο να επανεξετάσει τη σχέση με το σώμα του, το οποίο μπορεί να βιώνεται ως ένα απειλητικό αντικείμενο, επίσης ως ένα αντικείμενο που θα πρέπει κανείς να αφουγκράζεται και να παρατηρεί περισσότερο παρά ποτέ. Το υποκείμενο καλείται τότε να εισέλθει ή εισέρχεται σε μια υποχονδριακή θέση. Έτσι, το μοντέλο της υποχονδρίας προτείνεται σταθερά ως το κατεξοχήν μοντέλο κατανόησης του σωματοψυχικού βιώματος του ογκολογικού ασθενή. Μια υποχονδριακή στιγμή που θα ήταν φυσιολογική και φευγαλέα προτείνεται ως θεμελιώδης αφετηριακή υπόθεση. Σε αυτό το πλαίσιο, η υποχονδρία νοηματοδοτεί το, ακατανόητο μέχρι τότε, σωματικό βίωμα, συμβάλλοντας καθοριστικά στην ψυχική επαναφομοίωση του σώματος. Η υποχονδρία γίνεται το μέσο προκειμένου το κακό να εγκλωβιστεί φαντασιωσικά σε ένα και μόνο μέρος του σώματος, αντιπαρατίθεται δηλαδή στο φόβο της μετάστασης, αναζωπυρώνοντας παράλληλα ένα νέο ενδιαφέρον για το σωματικό, μέσω της μετατόπισης των λιβιδινικών επενδύσεων από το άρρωστο όργανο στο υποχονδριακό όργανο. Αποτελεί τελικά μια καθοριστική στιγμή που συμβάλλει όχι μόνο στην αυτοερωτική και ναρκισσιστική επανασυγκρότηση του υπο­κειμένου αλλά και στην ίδια τη διάψευση του σωματικού ακρωτηριασμού που επέβαλλε η σωματική πάθηση, δηλαδή στη διάψευση του ευνουχισμού που, εδώ, είναι κυριολεκτικός.

Πώς μεσολαβεί η γλώσσα στην ανάπτυξη διεργασιών όπως η αντίληψη, η μνήμη και η σκέψη; Στα ηγεμονικά ρεύματα των επιστημών της γλώσσας και του νου, στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα η μεσολάβηση αυτή αποκλείστηκε παρότι έχει επί μακρόν αναδειχτεί σε ορισμένα ρεύματα της φιλοσοφίας αλλά και στις κοινωνικές προσεγγίσεις της γλώσσας και του νου στις επιστήμες του 20ού αιώνα. Το βιβλίο παρουσιάζει θεωρητικές και εμπειρικές προσεγγίσεις του ρόλου της γλώσσας στο νου στις γλωσσο- και γνωσιο-επιστήμες. Υποστηρίζει ότι ο ρόλος αυτός μπορεί να σκιαγραφηθεί εάν τον επιμερίσουμε και κυρίως εάν υπερβούμε τις συνήθεις προσπελάσεις του. Η γλώσσα δεν συνιστά μόνο νοηματοδότηση αλλά και κοινωνική πράξη, ούτε το μοναδικό τρόπο νοηματοδότησης παρότι προνομιακό. Πρόκειται για μια κοινωνικοιστορικά οικοδομημένη «τέχνη» της σκέψης, ένα ιδιόμορφο μέσο ισχυρής ανάπλασης της εμπειρίας, πάντα όμως γειωμένο στην προγλωσσική αντίληψη, κατανόηση, συγκινησιακή εμπειρία και επικοινωνία. Δεν επαυξάνει δε μόνο τις δυνατότητες της σκέψης αλλά και τις περιορίζει, όπως φαίνεται στο πόσο οι όροι γλώσσα και νους αποκρύβουν ότι τα σχετικά φαινόμενα δεν είναι αυτόνομα, μονολιθικά και στατικά αλλά διαπλεκόμενα εν μέρει, πολύμορφα και δυναμικά. Εξελίσσονται δε ιστορικά και οντογενετικά και δεν διαχωρίζονται από φαινόμενα που αποκαλούμε με όρους όπως σώμα και πολιτισμός.

Στην καθημερινή μας ζωή δεν αμφιβάλλουμε ότι οι αισθήσεις μάς παρουσιάζουν άμεσα την αντικειμενική πραγματικότητα, όμως διάφορα φαινόμενα όπως οι ψευδαισθήσεις και οι παραισθήσεις μάς οδηγούν να αναρωτηθούμε: Μήπως η πρόσβασή μας στον κόσμο μέσω της αισθητηριακής αντίληψης δεν είναι άμεση αλλά διαμεσολαβημένη; Υπάρχει άραγε ένα πέπλο της αντίληψης που παρεμβάλλεται ανάμεσα στο υποκείμενο και την πραγματικότητα; Το κλασικό αυτό φιλοσοφικό ερώτημα, γνωστό στη σύγχρονη συζήτηση ως το πρόβλημα της αντίληψης, παρουσιάζεται κυρίως με τους όρους της διαμάχης ανάμεσα στον άμεσο και τον έμμεσο ρεαλισμό. Η παρούσα εργασία αναλύει τις σύγχρονες θεωρίες αντίληψης υπό το πρίσμα αυτής της διαμάχης με κύριο άξονα το κομβικό επιχείρημα της ψευδαίσθησης. Έτσι εξετάζει το διαζευκτισμό, την αποβλεπτική θεωρία και την ενεργητική αντίληψη από την πλευρά του άμεσου ρεαλισμού καθώς και την επιρρηματική θεωρία και τη θεωρία των αισθητηριακών δεδομένων από την πλευρά του έμμεσου. Σε αντίθεση με την επικρατούσα τάση που ευνοεί τις θέσεις των άμεσων ρεαλιστών σε συνάρτηση με το κυρίαρχο φυσικαλιστικό κοσμοείδωλο, η συγγραφέας προτείνει την επανεκτίμηση της θεωρίας των αισθητηριακών δεδομένων. Υποστηρίζει ότι η θεωρία αυτή έχει πλεονεκτήματα έναντι των αντιπάλων της και καταλήγει στην αποδοχή του πέπλου της αντίληψης που μας κρύβει τα πράγματα καθ’ εαυτά.

Το βιβλίο βασίζεται «στην πεποίθηση ότι η καθημερινή ζωή είναι εξαιρετικά σημαντική γιατί, εκτός από το γεγονός ότι ζούμε μέσα σε αυτή, κατασκευάζει τις αντιλήψεις που κυριαρχούν γύρω μας. Η καθημερινότητα, όπως αυτή έχει διαμορφωθεί ιστορικά σε κάθε περιοχή και για κάθε κοινωνική ομάδα, καθορίζει τη μορφή της κοινωνίας και ορίζει τόσο τις φαινομενικά ασήμαντες όψεις της ζωής όσο και τις πιο θεμελιώδεις δομές της. Εκεί βλέπουμε τα χαρακτηριστικά μιας κοινωνίας, αρνητικά και θετικά, όχι ως θεωρητικά σχήματα αλλά ως καθημερινή πρακτική. Στην ουσία, η καθημερινότητα, το εδώ και τώρα, αποτελεί το χρόνο και το χώρο της καθημερινής κατασκευής της πραγματικότητας γύρω μας.» Το βιβλίο προσπαθεί να μιλήσει για την καθημερινή ζωή, τους χρονοχώρους του κάθε μέρα, μέσα από τις πρακτικές και την οπτική των υποκειμένων της. Αντλεί από την επιστημονική συζήτηση για το θέμα αλλά προχωράει πέρα από αυτήν, εστιάζοντας στα πρακτικά προβλήματα διαχείρισης της δυτικής καθημερινότητας και αναζητώντας πιθανές απαντήσεις σε ευρύτερα ζητήματα που μπορεί να δώσει η διερεύνηση του μικρού και «τετριμμένου», του καθημερινού.

Η παρούσα μελέτη παρουσιάζει τις αλληλεπιδράσεις ανάμεσα σε γηγενείς και μετανάστες νέους που εγκαταστάθηκαν στο κέντρο της Αθήνας στη δεκαετία του 1990, προερχόμενοι κυρίως από χώρες των Βαλκανίων και την πρώην Σοβιετική Ένωση, για να θέσει μια σειρά από κρίσιμα ερωτήματα. Πώς αντιλαμβάνονται οι μετανάστες δεύτερης γενιάς τη θέση τους και τις προοπτικές τους στο νέο κοινωνικό πλαίσιο; Τι ρόλο παίζει η δημόσια δευτεροβάθμια εκπαίδευση στην ένταξή τους; Κατά πόσο ενστερνίζονται και υπερασπίζονται την εθνοτική/εθνική τους ταυτότητα; Σε ποιους χώρους και με ποιες αφορμές εκδηλώνονται συγκρούσεις μεταξύ γηγενών νέων και των αλλοδαπών συνομηλίκων τους; Ποιος ο ρόλος των ακροδεξιών ομάδων στη διάχυση της «εθνοτικής» εχθρότητας; Τα αντιμεταναστευτικά αισθήματα των γηγενών ωθούν πράγματι μια μερίδα μεταναστών νέων σε αποκλίνουσες συμπεριφορές; Ποια η συμμετοχή τους σε εγκλήματα βίας, στην παραβατικότητα κατά της ιδιοκτησίας και στη χρήση ναρκωτικών; Τι υποδεικνύει ως προς την εγκληματικότητα των παιδιών μεταναστευτικής καταγωγής η στάση της αστυνομίας και του συστήματος δικαιοσύνης ανηλίκων; Μέσα από την έρευνα ο συγγραφέας: • μελετά τις αξίες και τις συμπεριφορές των μαθητών του κέντρου της Αθήνας • στοιχειοθετεί συγκρίσεις μεταξύ των διαφορετικών «εθνοτικών» ομάδων • διερευνά τη μεταναστευτική ιστορία των νέων και τις εμπειρίες που τους διέπλασαν • προσπαθεί να εντοπίσει ποιοι παράγοντες στο σχολείο, στη γειτονιά ή στο σύστημα ποινικής δικαιοσύνης διαθέτουν επιζήμια δυναμική για τον τρόπο προσαρμογής των νέων στην κοινωνία υποδοχής.

Οι εκδόσεις νήσος, η Εταιρεία Μελέτης των Επιστημών του Ανθρώπου και τα τοπικά κλείνουμε φέτος 20 χρόνια και γιορτάζουμε τα γενέθλιά μας με αυτόν τον επετειακό τόμο. Επιλέξαμε λοιπόν τα ωραιότερα από τα μικρά κείμενα, αληθινά διαμάντια, με τα οποία κλείνουν οι τόμοι των τοπικών: Πάουλ, Κάρολ, Κλάιστ, Φρόιντ, Χάινε, Χέγκελ. Προσθέσαμε ένα «έκτακτο δώρο» στον επετειακό μικρό αυτό τόμο, το κείμενο του Μπένγιαμιν που είχε δημοσιευτεί στον Πολίτη (μία από τις μεγάλες απώλειες για τη δημόσια σφαίρα και την κριτική). Γοητευτικά κείμενα, προκλητική σκέψη, καθαρές ιδέες – εργαλεία για το ξεκλείδωμα μιας σκοτεινής πραγματικότητας, για την αλλαγή της.

Οι χριστιανικές κοινότητες της ύστερης ρωμαϊκής κοινωνίας παρήγαγαν μια ιδιαίτερη μορφή αυθεντίας που δεν ήταν ούτε ο μάρτυρας ούτε ο προφήτης αλλά ο άγιος· αγροτικός και λαϊκός κατά κύριο λόγο στην Ανατολή, δηλ. τη Συρία, την Παλαιστίνη και την Αίγυπτο, πιο αριστοκρατικός, βγαλμένος από το εκμαγείο του ρωμαίου patronus στη Ρώμη και τη Δύση, ο άγιος επιβλήθηκε στην ύστερη αρχαιότητα και το Μεσαίωνα, ξεπέρασε τη μεγάλη αμφισβήτηση της Μεταρρύθμισης στον 16ο αιώνα κι εξακολουθεί να είναι οικεία μορφή για όλους σχεδόν τους χριστιανούς. Σε αυτή τη μακρά διαδρομή όμως οι άγιοι δεν ήταν μονοσήμαντα σύμβολα. Οι ιστορικές μελέτες που απαρτίζουν το βιβλίο παρακολουθούν τις κοινωνίες και τους αγίους τους, σε Δύση και Ανατολή, από τον 4ο έως τον 17ο αιώνα βοηθώντας μας να καταλάβουμε την ποικιλία των συμβολικών λειτουργιών που τους ανατέθηκαν.

Το βιβλίο αυτό έχει προκύψει από τη σειρά τεσσάρων ομότιτλων σεμιναρίων που έγιναν τον Φεβρουάριο 2003 στο φιλόξενο Ινστιτούτο Πολιτικού Προβληματισμού «Νίκος Πουλαντζάς» στο πλαίσιο των «Σεμιναρίων του Πουλαντζά» και επαναλήφθηκαν στα «Σεμινάρια της Ερμούπολης» το 2006. Πρόθεση των τότε σεμιναρίων, αλλά και αφορμή να παρουσιαστούν σήμερα σε μορφή βιβλίου, ήταν και είναι να συμβάλουν σε μια θεωρητική και συγκριτική με τις διεθνείς εμπειρίες συζήτηση αυτών που συμβαίνουν καθημερινά στις πόλεις και στις περιφέρειες που ζούμε, στην οποία η ανανεωτική ριζοσπαστική Αριστερά στην Ελλάδα έχει μια σημαντική συνεισφορά. Ταυτόχρονα, φιλοδοξία μας είναι η εισαγωγή του χώρου στην ευρύτερη προβληματική της Αριστεράς, η οποία συχνά αδιαφορεί για τη χωρικότητα των κοινωνικών σχέσεων ή την υποβιβάζει στον υλικό και μόνο χώρο.Στο βιβλίο αυτό δεν κάνουμε μια γενική και εξαντλητική αναφορά στην ιστορία των ιδεών για το χώρο, ούτε μια φιλοσοφική αναδρομή στην έννοια του χώρου. Εστιάζουμε στην αριστερή σκέψη για το χώρο επιχειρώντας ένα είδος συνθετικής («εσωτερικής» και «εξωτερικής») αριστερής ιστοριογραφίας. Ένα τέτοιο εγχείρημα θα απαιτούσε εκτεταμένη διερεύνηση, την οποία το βιβλίο ανοίγει χωρίς να εξαντλεί. Αφετηρία για μια αριστερή προσέγγιση της έννοιας του χώρου και της υπόστασής του ως χωρικότητας είναι η αναγνώριση ότι ο χώρος δεν είναι κάτι έξω από την κοινωνία, κάτι που περιμένει κάπου εκεί έξω να ανακαλυφθεί, αλλά ότι ο χώρος παράγεται από την κοινωνία, εμπεριέχει τις, και εμπεριέχεται στις, κοινωνικές σχέσεις και γι’ αυτό είναι βαθύτατα πολιτικός. Οι κοινωνίες μέσω συγκεκριμένων, συχνά συγκρουσιακών σχέσεων δημιουργούν όχι μόνο την ιστορία τους αλλά και τους χώρους τους –υλικούς, σχεσιακούς, συμβολικούς και βιωμένους– όμως σε συνθήκες που δεν τις έχουν επιλέξει οι ίδιες.