Κι ωστόσο θα άξιζε περισσότερο αν ήμασταν σαν το μέσο άνθρωπο που βλέπουμε γύρω μας. Θα είχαμε, τουλάχιστον στο πνεύμα, ηρεμία και ειρήνη. Τώρα έχουμε μόνο το φως. Όμως το φως τυφλώνει τα μάτια… Είμαστε ολάκεροι αλκοόλ, σκέτο αλκοόλ! – είμαστε οινόπνευμα και εξατμιζόμαστε σ’ ένα φως που μας καίει!» Γι’ αυτό εγώ αγαπώ το Παρίσι μου με τρελή αγάπη, για τη ζωντάνια αυτής της απέραντης πόλης, γι’ αυτή τη σημερινή ζωή, την καθημερινότητα. Ναι! Ναι! Σωστά το είπα, αγάπη τρελή – αγάπη απεριόριστη. Εγώ δεν ξέρω να νιώθω απλή στοργή. Οι αγάπες μου είναι πάντα βαθιά ερωτικές… Ποτέ δεν θα μπορούσα ν’ αγαπήσω μια γυναίκα για την ψυχή της – δηλαδή: για την ίδια. Θα τη λάτρευα για τον έρωτα που θα μου ξυπνούσε με τη μεγαλοδωρία της: για τα σταρένια δάχτυλα που θα έσφιγγαν τα δικά μου ένα ηλιόλουστο απόγευμα, για τη λεπτή χροιά της φωνής της, για το κοκκίνισμα στα μάγουλά της – τα γέλια της… το τρέξιμό της…» Όχι, δεν μ’ εντυπωσιάζει ούτε η ομορφιά. Όχι, είναι κάτι άλλο πιο αόριστο – κάτι ανείπωτο, κάτι διάφανο: η ευγένεια. Μπορώ ν’ ανακαλύψω παντού την ευγένεια… Με πιάνει μια ανόητη λαχτάρα, μια σεξουαλική λαχτάρα να κατακτήσω φωνές, εκφράσεις, χαμόγελα, αρώματα και χρώματα!…

Ο Wilfred R. Bion άφησε την ιδιαίτερη και σημαντική σφραγίδα του στην ψυχαναλυτική θεωρία και πράξη. Κινήθηκε ανάμεσα σε διαφορετικούς πολιτισμούς και προσπάθησε να συνταιριάξει αντιτιθέμενα ρεύματα σκέψης και ζωής. Ξεκινώντας από τις παρακαταθήκες του Ζ. Φρόυντ και της Μέλανι Κλάιν, οδηγήθηκε με αξιοσημείωτη ανεξαρτησία σε πρωτότυπες συνθέσεις, σε επανα­διατυπώσεις βασικών θέσεων και χάραξε νέες κατευθύνσεις αναζητήσεων. Ενδιαφέρθηκε για την επιστημολογία της ψυχανάλυσης και επεξεργάστηκε κυρίως τη διαδικασία της σκέψης από τις απαρχές της ζωής, χρησιμοποιώντας ακόμη και μοντέλα των θετικών επιστημών. Μελέτησε τη λειτουργία των ομάδων και τη δομή των ψυχωτικών, σχιζοφρενών και οριακών ασθενών. Προσπάθησε, επίσης, να διεισδύσει στο αίνιγμα της ψυχικής οδύνης και την απειλή του ψυχικού θανάτου, αλλά και να ιχνηλατήσει τα εντυπώματα της εσωτερικής και της εξωτερικής βίας στην ψυχική αλληλουχία. Δημιούργησε έννοιες («λειτουργία άλφα» και «στοιχεία βήτα», τα σύμβολα «Κ», «L», «H», «O»), ανέπτυξε άλλες («περιέχον-περιεχόμενο») και υπογράμμισε, μεταξύ άλλων, τη σημασία της ονειροπόλησης της μητέρας στους ψυχικούς μετασχηματισμούς.Τα άρθρα αυτής της μονογραφίας παρουσιάζουν, με κλινικά παραδείγματα, πλευρές και επεξεργασίες του πολύπλευρου, καινοτόμου και σύνθετου έργου του Μπίον. Προσπαθούν να αναδείξουν τη βαθιά πολυπλοκότητα της ανθρώπινης ψυχικής δραστηριότητας, η οποία, όπως πίστευε και ο Μπίον μπορεί να συνδέεται με την καταστροφικότητα, μπορεί συχνά να συγγενεύει με την απελπισία, αποζητά όμως διέξοδο στη ζωή και τη δημιουργικότητα.

Πέντε ζωηρά επεισόδια, μη τυπικές μορφές ζωής, στο βαρδάριο-παραβαρδάριο σκηνικό της Θεσσαλονίκης, τέλη της δεκαετίας του ’50 - αρχές της δεκατίας του ’60, ξετυλίγονται το ένα μετά το άλλο στο Πρώτο Μέρος του βιβλίου. Για να δώσουν τη σκυτάλη σε μια πέρα για πέρα τυπική συνέχεια: τη στοιχειώδη λογική του Δεύτερου Μέρους, με τους αφηρημένους κανόνες που είχαν, κατά βάθος, υπόψη τους οι επί σκηνής ήρωες και ηρωίδες εκείνης της επεισοδι(α)κής πραγματικότητας, κατά τις λεκτικές, και όχι μόνο, αντιδράσεις τους. Ζωντανή δράση και άκαμπτοι κανόνες σε διαλεκτική συνάντηση; Ναι, ακριβώς. Το μη τυπικό Πρώτο Μέρος και το τυπικό Δεύτερο δίνουν τις συνιστώσες μιας διαρκούς ζύμωσης πάνω στο τραπέζι της σήμανσης. Με το Τρίτο, και τελευταίο, Μέρος του βιβλίου να βγάζει πια εντελώς στο φανερό την κοινή τους συνισταμένη. Το παιχνίδι. Μαζί του και τον φρόνιμο πρωταγωνιστή. Τον άνθρωπο. Που δεν έχει πάψει ούτε στιγμή, από καταβολής του στον κόσμο, να «ζυμώνει» -παίζει αυτό που χαρακτηρίζει ένα παιχνίδι είναι η μη προβλέψιμη εξέλιξη βάσει κανόνων, ο συγγραφέας μιλώντας μας γι' αυτό, στήνει σιωπηλά το δικό του: ένα απρόβλεπτο, αναλογικό Πρώτο Μέρος και ένα μαθηματικά προβλέψιμο, ψηφιακό Δεύτερο Μέρος κατεβαίνουν να συναντηθούν στο αφηγηματικό του γήπεδο· για να ακολουθήσει ο παιγνιώδης συμψηφισμός τους σ' ένα μάλλον αναπάντεχο Τρίτο Μέρος. Ο ίδιος ανεβαίνει στις κερκίδες για να παρακολουθήσει από εκεί την εξέλιξη, συνδιαλεγόμενος μαζί μας. Χωρίς να αξιώνει ιδιαίτερες γνώσεις από πλευράς μας πάνω στη γλωσσολογία, τη μαθηματική λογική, την ψυχανάλυση, την ιστορία του πολιτισμού, την κοινωνιολογία ή τη φιλοσοφία. Αυτό που χαρακτηρίζει ένα παιχνίδι είναι η μη προβλέψιμη εξέλιξη βάσει κανόνων, ο συγγραφέας μιλώντας μας γι' αυτό, στήνει σιωπηλά το δικό του: ένα απρόβλεπτο, αναλογικό Πρώτο Μέρος και ένα μαθηματικά προβλέψιμο, ψηφιακό Δεύτερο Μέρος κατεβαίνουν να συναντηθούν στο αφηγηματικό του γήπεδο· για να ακολουθήσει ο παιγνιώδης συμψηφισμός τους σ' ένα μάλλον αναπάντεχο Τρίτο Μέρος. Ο ίδι

Μπορεί να διασωθεί η κριτική πρόθεση του Ρουσσώ χωρίς να υιοθετηθεί το ολοκληρωτικό του νεύμα; Είναι δυνατός ο εμβολιασμός του αιρετικού έναντι της αναγωγής του σε κανόνα; Μπορεί να διασωθεί η κριτική πρόθεση του Ρουσσώ χωρίς να υιοθετηθεί το ολοκληρωτικό του νεύμα; Είναι δυνατός ο εμβολιασμός του αιρετικού έναντι της αναγωγής του σε κανόνα; Η απάντηση δεν βρίσκεται ούτε στην εκλεκτική πρόσληψη του ρουσσωικού έργου, ούτε όμως στην ισοπεδωτική του δεξίωση ως αρμονικού όλου. Συνεπής στην εμπειρία από την οποία λαμβάνει την αφετηρία της, η ρουσσωική σκέψη εμφανίζεται παραδόξως εκεί όπου δεν δεσμεύεται από την απαίτηση της συνέπειας. Η αντίσταση του απελευθερωτικού περιεχομένου στον καταναγκασμό της φόρμας εκπροσωπείται από την ίδια τη μορφή της παραδοξολογίας. Στη διερεύνηση της σημασίας των ρουσσωικών παραδόξων στην πολιτική φιλοσοφία και στη θεωρία του πολιτισμού είναι αφιερωμένη η παρούσα μελέτη.

«H έρευνα η οποία επιχειρείται εδώ προϋποθέτει το σκόπιμο πρόταγμα να είμαστε ιστορικοί και ταυτόχρονα κριτικοί, στο βαθμό που το ζητούμενο είναι, πέρα από κάθε πρόθεση καθοδήγησης, να προσδιοριστούν οι συνθήκες που κατέστησαν δυνατή την ιατρική εμπειρία όπως τη γνώρισε η νεότερη εποχή.Ας γίνει σαφές ότι το βιβλίο αυτό δεν γράφτηκε υπέρ μιας ιατρικής και εναντίον μιας άλλης ή εναντίον της ιατρικής και υπέρ της απουσίας ιατρικής. Εδώ, όπως και αλλού, πρόκειται για μια μελέτη που προσπαθεί να ανασύρει μέσα από την πυκνότητα του λόγου τις συνθήκες της ιστορίας του.Εκείνο που μετράει στα πράγματα που λένε οι άνθρωποι δεν είναι τόσο το τι μπορεί να σκέφτηκαν εντεύθεν αυτών ή εκείθεν, αλλά το τι τα συστηματοποιεί ευθύς εξαρχής, καθιστώντας τα εφεξής επ’ άπειρον προσιτά σε νέους λόγους και ανοιχτά στο έργο του μετασχηματισμού τους.» 

Αν και γραμμένη μεταξύ 1940-48, Η φιλοσοφία της νέας μουσικής παραμένει για μουσικούς, και φίλους της μουσικής, φιλοσόφους και ενδιαφερομένους για ζητήματα πολιτισμού και κοινωνίας, μια αποφασιστική συμβολή της «κριτικής θεωρίας» στη σύγχρονη σκέψη. Μαζί με τη Διαλεκτική του Διαφωτισμού, το έργο αυτό έβαλε τη σφραγίδα του σε ό,τι θεωρείται σήμερα κριτική της τέχνης, αλλά ίσως και στην πορεία της θεωρίας από τα μέσα του 20ού αιώνα. Ο ιδιότροπος λόγος του Αντόρνο, η ιδιοφυής σύζευξη εννοιών και επιχειρημάτων που αντλούνται από τη μουσική και τη φιλοσοφική παράδοση, η προκλητικά διατυπωμένη κριτική στον εύκολο «μοντερνισμό» και στα πολιτισμικά προϊόντα που τροφοδότησαν τη μαζική κουλτούρα, η ανυποχώρητη επιμονή στην ποιότητα της αφαίρεσης και της απόστασης από το «κοινό γούστο», η αιρετική αξιοποίηση των εννοιολογικών εργαλείων της κοινωνιολογίας και της σύγχρονης φιλοσοφίας για το σχολιασμό της μουσικής σύνθεσης και βεβαίως ο ανεξάντλητος πλούτος ιδεών, γνώσεων, αλλά και όρων του Αντόρνο καθιστούν το εγχείρημα της Φιλοσοφίας της νέας μουσικής ανεπανάληπτο. Ο ιδιότροπος λόγος του Αντόρνο, η ιδιοφυής σύζευξη εννοιών και επιχειρημάτων που αντλούνται από τη μουσική και τη φιλοσοφική παράδοση, η προκλητικά διατυπωμένη κριτική στον εύκολο «μοντερνισμό» και στα πολιτισμικά προϊόντα που τροφοδότησαν τη μαζική κουλτούρα, η ανυποχώρητη επιμονή στην ποιότητα της αφαίρεσης και της απόστασης από το «κοινό γούστο», η αιρετική αξιοποίηση των εννοιολογικών εργαλείων της κοινωνιολογίας και της σύγχρονης φιλοσοφίας για το σχολιασμό της μουσικής σύνθεσης και βεβαίως ο ανεξάντλητος πλούτος ιδεών, γνώσεων, αλλά και όρων του Αντόρνο καθιστούν το εγχείρημα της Φιλοσοφίας της νέας μουσικής ανεπανάληπτο. Η έκδοση του βιβλίου στα ελληνικά εκπληρώνει ένα αίτημα τόσο των μουσικών όσο και των κοινωνικών επιστημόνων και των φιλοσόφων, προσφέροντας επιπλέον στον αναγνώστη και τον ερευνητή χρήσιμες διευκρινίσεις και σχόλια.

Πέμπτη ετήσια διάλεξη προς τιμήν του Νίκου Πουλαντζά 2011

«[…] Κάποτε όταν ο φωτογραφικός φακός βρίσκονταν απέναντι σε έναν πολιτικό, το διάφραγμα έμοιαζε να παραλύει. Δέος; Σεβασμός; Τα πορτραίτα, πάντως, ήταν επιβλητικά. Ασπρόμαυρα μνημεία μορφών με σχεδόν υπεράνθρωπες διαστάσεις. Και όταν ο φακός συνελάμβανε τον πολιτικό εν δράσει, ήταν πάντα σχεδόν φορτωμένες συγκίνηση, σκηνές από ένα ιστορικό δράμα: η συνάντηση του πολιτικού με την Ιστορία, τη μοίρα του ή τα πεπρωμένα της φυλής. Δεν ήταν τόσο του φωτογράφου αδυναμία ή του πολιτικού δύναμη επιρροής. Ήταν, μάλλον, κάτι που ο φακός μοιραζόταν με το κοινό των πολιτών αίσθημα: να βλέπει τους πολιτικούς μακρινούς και απρόσιτους, παντοδύναμους, με μυστικά φυλαγμένα μακριά από το αδιάκριτο βλέμμα». Στη σύγχρονη όμως πολιτική εικονογραφία, ο «χαρισματικός» πολιτικός δεν είναι αυτός που σαγηνεύει τα πλήθη, αλλά αυτός που δεν έχει τίποτα να κρύψει. Είναι αυτός που εργάζεται σκληρά, που περιμένει σαν όλους τους άλλους ανθρώπους να πάει στο γραφείο του και μαζί με την σύντροφό του βιώνει σαν απλός άνθρωπος την θαλπωρή του σπιτιού. Άραγε, η «αυθεντικότητα» ως αξία υπήρξε το όχημα για την κατασκευή μιας νέας πολιτικο-κοινωνικής συναίνεσης ή μέρος μιας πολιτικής σκηνοθεσίας για τη χειρα­γώγηση των μαζών στο πλαίσιο ενός πραγματιστικού λαϊκισμού;

Οι Διάλογοι για τη φυσική θρησκεία του Νταίηβιντ Χιουμ, έργο γραμμένο κατά το πρότυπο του κικερώνειου De Natura Deorum, αποτελεί μάλλον το μεγαλύτερο λογοτεχνικό επίτευγμα του Σκώτου φιλοσόφου και ταυτόχρονα το σημαντικότερο τεκμήριο της νεότερης εμπειριστικής φιλοσοφίας της θρησκείας. Μέσω της δια­λογικής μορφής εκτίθενται οι σκεπτικιστικές ενστάσεις που αποδομούν τα θεολογικά θεωρήματα, δίχως αυτή η αποδόμηση να ανάγεται η ίδια σε δόγμα. Στο επίκεντρο της συζήτησης βρίσκεται η απόπειρα τελεολογικής απόδειξης της ύπαρξης του Θεού, κατ’ αναλογία με την ανθρώπινη δημιουργική πράξη. Ο Φίλων, η δραματουργική ενσάρκωση του σκεπτικιστή, θα καταρρίψει τις αξιώσεις της θεολογικής φιλοσοφίας, αφήνοντας ωστόσο ταυτόχρονα ανοιχτή την πύλη που οδηγεί στην αναγνώριση φυσικών θρησκευτικών πεποιθήσεων. Χάρη στον επιδέξιο συγγραφικό χειρισμό του, ο Χιουμ θα προσφέρει ένα έργο που, μολονότι αδημοσίευτο κατά τη διάρκεια της ζωής του, έμελλε να αποτελέσει τη βάση όχι μόνο πολλών μεταγενέστερων εγχειρημάτων στη φιλοσοφία της θρησκείας αλλά και ποικίλων, ακόμη και ευθέως αντιτιθέμενων, ερμηνειών.

Στην Κρίση ο Έντμουντ Χούσσερλ επιχειρεί να αποσαφηνίσει οριστικά το νόημα της φαινομενολογικής φιλοσοφίας του. Είναι ένα από τα σημαντικότερα φιλοσοφικά έργα του 20ού αιώνα, γραμμένο μέσα στο ζόφο του ναζισμού και του προαναγγελλόμενου πολέμου. Συνιστά μια έκκληση για στοχασμό πάνω στις εγκαθιδρυμένες βεβαιότητες, με βάση τις οποίες ζητά –όλο και πιο πεισματικά– να πορευτεί η δυτική ανθρωπότητα από τον 17ο αιώνα και μετά. Φωτίζει τις άδηλες πτυχές της προέλευσης όλων των γνωσιακών επιτευγμάτων που οδήγησαν το ευρωπαϊκό πνεύμα από την άμεση βιοκοσμική εμπειρία προς τις αλήθειες των επιστημών. Αυτές παρουσιάζονται πλέον όχι ως ανεπερώτητη πρόοδος από το μύθο και το ψεύδος στη δήθεν από καταβολής ετοιμασμένη αληθή γη που η επιστήμη ευαγγελίστηκε. Η επιστήμη είναι ένα σπουδαίο αλλά και ιστορικά προσδιορισμένο συνειδησιακό επίτευγμα μεταξύ άλλων. Με αυτή την επανερμηνεία του νοήματος της αλήθειας της επιστήμης, ο Χούσσερλ ελπίζει πως συμβάλλει στο να ξαναγίνει η ανθρωπότητα αυτοσυνείδητη για το συνολικό νόημα της ζωής της.

Η πραγματεία του Ρουσσώ περί επιστημών και τεχνών, γραμμένη το 1750, αποτελεί την πρώτη κατάθεση και επεξεργασία των σκέψεων που θα απασχολήσουν το ώριμο έργο του. Ο ίδιος παρουσιάζει το κείμενο, που γράφτηκε σαν απάντηση σε σχετικό ερώτημα της Ακαδημίας της Ντιζόν, ως προϊόν μιας έκλαμψης, μιας ενορατικής σύλληψης που είχε καθ’ οδόν προς συνάντηση του φυλακισμένου Ντιντερό. Με την απάντησή του ο Ρουσσώ θα εγκαινιάσει ωστόσο τη μακροχρόνια ένταση που χαρακτήριζε τις σχέσεις του με τους διαφωτιστικούς κύκλους. Στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος βρίσκεται η ανάπτυξη των γραμμάτων και των τεχνών σε συνάρτηση με την εξέλιξη της ηθικής των πολιτών, η οποία κρίνεται ως αντιστρόφως ανάλογη. Με το νήμα αυτής της κριτικής της νεωτερικότητας και της προόδου ο Ρουσσώ υφαίνει τον καμβά πάνω στον οποίο θα σχεδιάσει στη συνέχεια την ανεπτυγμένη κριτική των ηθών και των κοινωνικοπολιτικών σχέσεων, αλλά και την παιδαγωγική του θεωρία.

Με τα δοκίμια «Τι σημαίνει: Προσανατολίζομαι στη σκέψη;», «Το τέλος των πάντων», «Περί ενός αριστοκρατικού τόνου που πρόσφατα υψώθηκε στη φιλοσοφία», «Εξαγγελία της επικείμενης περάτωσης μιας πραγματείας για την αιώνια ειρήνη στη φιλοσοφία», που δημοσίευσε ο Καντ στην επιθεώρηση Berlinische Monatsschrift, επιχειρεί να υπερασπιστεί την κριτική φιλοσοφία απέναντι σε επιθέσεις και προπάντων να δείξει πώς αυτή απαντά στην κρίση του ύστερου Διαφωτισμού: πώς επιτυγχάνει να διαμεσολαβήσει τη φυσικοεπιστημονική εικόνα του κόσμου με την ηθικοπρακτική αυτοκατανόηση των ανθρώπων και με την κοινή εμπειρία της ζωής. Oύτε οι κλονισμένες βεβαιότητες της ορθολογιστικής μεταφυσικής και της θετικής θρησκείας ούτε, από την άλλη, η τάση της εποχής που στρέφεται στο άμεσο αίσθημα και στην ιδιοφυή ατομικότητα μπορούν κατά τον Καντ να εξασφαλίσουν μια ενιαία εικόνα του ανθρώπου και του κόσμου.