Η καπιταλιστική κρίση και ο βίαιος, ταξικός τρόπος με τον οποίο επιδιώκεται η έξοδος από αυτήν –ιδιαίτερα στην Ελλάδα, που από το 2010 μέχρι σήμερα βρίσκεται στο γύψο των μνημονίων– επανέφερε στο προσκήνιο πολλά από τα μεγάλα θέματα που απασχόλησαν τον Νίκο Πουλαντζά στη δική του εποχή: από τον αυταρχικό κρατισμό, το φασιστικό φαινόμενο, τον ιμπεριαλισμό και την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση μέχρι το ρόλο του κράτους, τη σχέση των αριστερών κομμάτων με τα κινήματα και φυσικά τη στρατηγική του δημοκρατικού δρόμου προς ένα σοσιαλισμό με δημοκρατία και ελευθερία. Οι συγγραφείς των κειμένων αυτού του τόμου ασχολούνται με τον έναν ή άλλον τρόπο, άμεσα ή έμμεσα, με τα περισσότερα από αυτά, αλλά και με πολλά άλλα ζητήματα ιδιαίτερου θεωρητικού και πολιτικού ενδιαφέροντος. 

Ποίηση είναι τελικά Η οργασμιαία έκρηξη των λέξεων Επί του γυμνού σώματος της πανσελήνου Οι λέξεις μου αγριέψανε Και δαγκώνουν τη σιωπή σου Απόψε άναψα κεριά σε όλα τα ξωκλήσια Του σώματός σου Για να μπορώ να κοινωνήσω Το Άγιο Βλέμμα σου Παίρνω το θάνατο από το σβέρκο Και τον χορεύω ζεϊμπέκικο Τα παραπάνω αποτελούν μερικά δείγματα γραφής από την πρώτη ποιητική συλλογή του Μιχαήλ Κ. Παπαδόπουλου, του κατά κόσμον Δρος Μιχάλη Παπαδόπουλου, γνωστού ψυχολόγου και συγγραφέα ψυχοπαιδαγωγικών βιβλίων. Ο ποιητής διαμορφωμένος από το χειραφετικό πνεύμα του Μάη του ’68, με ψυχαναλυτική παιδεία και επιρροές από τον υπερρεαλισμό, ιδίως από την εμπειρίκεια εκδοχή του, μας παραδίδει μια Σωμα το Ποίηση, η οποία δίνει σάρκα και οστά στο ανομολόγητο βίωμα, σε ό,τι δηλαδή σιγόκαιε κρυφά μέσα του: τον έρωτα, την ηδονή, τον πόθο, τον πόνο, την οδύνη, τη φαντασίωση. Και αίφνης τα μετέτρεψε σε ερωτο ποίηση, ηδονο ποίηση, ψυχο ποίηση, μπολιασμένη με εικόνες από όστρακα, κοχύλια, χείλια, ρόδια, φιλιά και πικραμύγδαλα

«Είναι ήσυχα τώρα. Μπορώ να θυμηθώ ξανά την παλιά ιστορία. Πάντα αρχίζει με την ίδια εικόνα, και μετά σχεδόν χωρίς σειρά, διεκδικούν θέση γνωστές ή πρωτοεμφανιζόμενες εικόνες και αισθήματα. Στο κάλεσμά τους, αφορμή είναι μία θλίψη ή η παρακίνηση να επεκτείνω το χρόνο, προσθέτοντας στο τώρα το τότε.Ένα άδειο υπόγειο κι επάνω ο κήπος όλος στρωμένος με άσπρα φτερά, αίματα, φύλλα, κλαδιά. Είμαι μικρή και κλαίω με λυγμούς. Έτσι ξεκινά πάντα, και πάει πότε πίσω και πότε μπρος. Είναι η εξιστόρηση της πορείας της οικογένειάς μου. Πώς ορθοπόδησε μετά την τρίτη της προσφυγιά. Η γιαγιά με τη μητέρα μου μικρή, άφησε βίαια το νοικοκυριό της στο Σαμάκοβο της Ανατολικής Θράκης, και πρόσφυγας, πήγε στην Κωνσταντινούπολη. Το 1924 ως ανταλλάξιμοι, ήρθαν στην Ελλάδα, κι εγκαταστάθηκαν στη Δράμα. Η οικογένεια του πατέρα μου δεν μπόρεσε να φύγει από το Μπλίκεσιρ της Μικράς Ασίας. Τους έσφαξαν όλους. Γλίτωσε μόνο ο ίδιος και, νέο παιδί, κατάφερε και ήρθε στην Ελλάδα το 22.Οι πρώτες μου αναμνήσεις ξεκαθαρίζουν με δυσκολία, χαμένες στα βάθη της νηπιακής ηλικίας, χωρίς ειρμό. Όμως, από διηγήσεις της μαμάς μου, τις ένιωσα φαίνεται δικές μου. Έτσι περίεργα μαθαίνουμε την ιστορία μας. Σα να πρόκειται για την ιστορία κάποιου άλλου. Κάποιος άλλος θαρρείς έλεγε τις πρώτες λέξεις, κάποιος άλλος έκανε τα πρώτα βήματα. Αλλά είναι η δική μας ιστορία και ο τρόπος που τη μαθαίνουμε, παλιός όσο ο κόσμος. Βαθιά μέσα μας διαμορφώνεται απ’ αυτήν η ταυτότητά μας».Οι πρώτες μου αναμνήσεις ξεκαθαρίζουν με δυσκολία, χαμένες στα βάθη της νηπιακής ηλικίας, χωρίς ειρμό. Όμως, από διηγήσεις της μαμάς μου, τις ένιωσα φαίνεται δικές μου. Έτσι περίεργα μαθαίνουμε την ιστορία μας. Σα να πρόκειται για την ιστορία κάποιου άλλου. Κάποιος άλλος θαρρείς έλεγε τις πρώτες λέξεις, κάποιος άλλος έκανε τα πρώτα βήματα. Αλλά είναι η δική μας ιστορία και ο τρόπος που τη μαθαίνουμε, παλιός όσο ο κόσμος. Βαθιά μέσα μας διαμορφώνεται απ’ αυτήν η ταυτότητά μας».

… ο Μανδαρίνος, ιστορία φανταστική και ευφάνταστη συνάμα, όπου, μεταξύ άλλων, μπορεί κανείς να δει, όπως τον παλιό καλό καιρό, να εμφανίζεται ο ίδιος ο Διάβολος, αν και με ρεντικότα τούτη τη φορά, και όπου υπάρχουν ακόμη φαντάσματα, έστω και με τις καλύτερες των προθέσεων, από ψυχολογικής απόψεως.Ο Διάβολος εμφανίζεται στη Λισσαβόνα του 1880 για να βάλει σε πειρασμό ένα δημόσιο υπάλληλο που διψάει για μεγάλη ζωή. Και για να τον οδηγήσει, τελικά, στην αυτοκρατορική Κίνα, σε τραγελαφικές περιπέτειες, όπου κυριαρχεί η ειρωνική ματιά και συνεχείς ανατροπές της δράσης. Ο Έσα ντε Κεϊρός, κατά τον Ζολά, είναι ανώτερος του Φλωμπέρ, κατά τους Άγγλους κριτικούς είναι ισάξιος του Ντίκενς, του Μπαλζάκ και του Τολστόι. Το κομψό αυτό αριστούργημα, που θυμίζει ταυτόχρονα Μπαλζάκ και Ιούλιο Βερν, είναι μια μικρή φιλοσοφική αλληγορία πάνω στην απληστία και την ενοχή. Παράλληλα, προσφέρει τη δυνατότητα γνωριμίας με το μεγαλύτερο ρεαλιστή συγγραφέα της Πορτογαλίας, τον Ζοζέ Μαρία Έσα ντε Κεϊρός. Και μιας γνωριμίας με την πορτογαλική μεσοαστική ιδιοσυγκρασία, που είναι τόσο μακριά αλλά και τόσο κοντά με την ελληνική...

Κι ωστόσο θα άξιζε περισσότερο αν ήμασταν σαν το μέσο άνθρωπο που βλέπουμε γύρω μας. Θα είχαμε, τουλάχιστον στο πνεύμα, ηρεμία και ειρήνη. Τώρα έχουμε μόνο το φως. Όμως το φως τυφλώνει τα μάτια… Είμαστε ολάκεροι αλκοόλ, σκέτο αλκοόλ! – είμαστε οινόπνευμα και εξατμιζόμαστε σ’ ένα φως που μας καίει!» Γι’ αυτό εγώ αγαπώ το Παρίσι μου με τρελή αγάπη, για τη ζωντάνια αυτής της απέραντης πόλης, γι’ αυτή τη σημερινή ζωή, την καθημερινότητα. Ναι! Ναι! Σωστά το είπα, αγάπη τρελή – αγάπη απεριόριστη. Εγώ δεν ξέρω να νιώθω απλή στοργή. Οι αγάπες μου είναι πάντα βαθιά ερωτικές… Ποτέ δεν θα μπορούσα ν’ αγαπήσω μια γυναίκα για την ψυχή της – δηλαδή: για την ίδια. Θα τη λάτρευα για τον έρωτα που θα μου ξυπνούσε με τη μεγαλοδωρία της: για τα σταρένια δάχτυλα που θα έσφιγγαν τα δικά μου ένα ηλιόλουστο απόγευμα, για τη λεπτή χροιά της φωνής της, για το κοκκίνισμα στα μάγουλά της – τα γέλια της… το τρέξιμό της…» Όχι, δεν μ’ εντυπωσιάζει ούτε η ομορφιά. Όχι, είναι κάτι άλλο πιο αόριστο – κάτι ανείπωτο, κάτι διάφανο: η ευγένεια. Μπορώ ν’ ανακαλύψω παντού την ευγένεια… Με πιάνει μια ανόητη λαχτάρα, μια σεξουαλική λαχτάρα να κατακτήσω φωνές, εκφράσεις, χαμόγελα, αρώματα και χρώματα!…

Ο Wilfred R. Bion άφησε την ιδιαίτερη και σημαντική σφραγίδα του στην ψυχαναλυτική θεωρία και πράξη. Κινήθηκε ανάμεσα σε διαφορετικούς πολιτισμούς και προσπάθησε να συνταιριάξει αντιτιθέμενα ρεύματα σκέψης και ζωής. Ξεκινώντας από τις παρακαταθήκες του Ζ. Φρόυντ και της Μέλανι Κλάιν, οδηγήθηκε με αξιοσημείωτη ανεξαρτησία σε πρωτότυπες συνθέσεις, σε επανα­διατυπώσεις βασικών θέσεων και χάραξε νέες κατευθύνσεις αναζητήσεων. Ενδιαφέρθηκε για την επιστημολογία της ψυχανάλυσης και επεξεργάστηκε κυρίως τη διαδικασία της σκέψης από τις απαρχές της ζωής, χρησιμοποιώντας ακόμη και μοντέλα των θετικών επιστημών. Μελέτησε τη λειτουργία των ομάδων και τη δομή των ψυχωτικών, σχιζοφρενών και οριακών ασθενών. Προσπάθησε, επίσης, να διεισδύσει στο αίνιγμα της ψυχικής οδύνης και την απειλή του ψυχικού θανάτου, αλλά και να ιχνηλατήσει τα εντυπώματα της εσωτερικής και της εξωτερικής βίας στην ψυχική αλληλουχία. Δημιούργησε έννοιες («λειτουργία άλφα» και «στοιχεία βήτα», τα σύμβολα «Κ», «L», «H», «O»), ανέπτυξε άλλες («περιέχον-περιεχόμενο») και υπογράμμισε, μεταξύ άλλων, τη σημασία της ονειροπόλησης της μητέρας στους ψυχικούς μετασχηματισμούς.Τα άρθρα αυτής της μονογραφίας παρουσιάζουν, με κλινικά παραδείγματα, πλευρές και επεξεργασίες του πολύπλευρου, καινοτόμου και σύνθετου έργου του Μπίον. Προσπαθούν να αναδείξουν τη βαθιά πολυπλοκότητα της ανθρώπινης ψυχικής δραστηριότητας, η οποία, όπως πίστευε και ο Μπίον μπορεί να συνδέεται με την καταστροφικότητα, μπορεί συχνά να συγγενεύει με την απελπισία, αποζητά όμως διέξοδο στη ζωή και τη δημιουργικότητα.

Πέντε ζωηρά επεισόδια, μη τυπικές μορφές ζωής, στο βαρδάριο-παραβαρδάριο σκηνικό της Θεσσαλονίκης, τέλη της δεκαετίας του ’50 - αρχές της δεκατίας του ’60, ξετυλίγονται το ένα μετά το άλλο στο Πρώτο Μέρος του βιβλίου. Για να δώσουν τη σκυτάλη σε μια πέρα για πέρα τυπική συνέχεια: τη στοιχειώδη λογική του Δεύτερου Μέρους, με τους αφηρημένους κανόνες που είχαν, κατά βάθος, υπόψη τους οι επί σκηνής ήρωες και ηρωίδες εκείνης της επεισοδι(α)κής πραγματικότητας, κατά τις λεκτικές, και όχι μόνο, αντιδράσεις τους. Ζωντανή δράση και άκαμπτοι κανόνες σε διαλεκτική συνάντηση; Ναι, ακριβώς. Το μη τυπικό Πρώτο Μέρος και το τυπικό Δεύτερο δίνουν τις συνιστώσες μιας διαρκούς ζύμωσης πάνω στο τραπέζι της σήμανσης. Με το Τρίτο, και τελευταίο, Μέρος του βιβλίου να βγάζει πια εντελώς στο φανερό την κοινή τους συνισταμένη. Το παιχνίδι. Μαζί του και τον φρόνιμο πρωταγωνιστή. Τον άνθρωπο. Που δεν έχει πάψει ούτε στιγμή, από καταβολής του στον κόσμο, να «ζυμώνει» -παίζει αυτό που χαρακτηρίζει ένα παιχνίδι είναι η μη προβλέψιμη εξέλιξη βάσει κανόνων, ο συγγραφέας μιλώντας μας γι' αυτό, στήνει σιωπηλά το δικό του: ένα απρόβλεπτο, αναλογικό Πρώτο Μέρος και ένα μαθηματικά προβλέψιμο, ψηφιακό Δεύτερο Μέρος κατεβαίνουν να συναντηθούν στο αφηγηματικό του γήπεδο· για να ακολουθήσει ο παιγνιώδης συμψηφισμός τους σ' ένα μάλλον αναπάντεχο Τρίτο Μέρος. Ο ίδιος ανεβαίνει στις κερκίδες για να παρακολουθήσει από εκεί την εξέλιξη, συνδιαλεγόμενος μαζί μας. Χωρίς να αξιώνει ιδιαίτερες γνώσεις από πλευράς μας πάνω στη γλωσσολογία, τη μαθηματική λογική, την ψυχανάλυση, την ιστορία του πολιτισμού, την κοινωνιολογία ή τη φιλοσοφία. Αυτό που χαρακτηρίζει ένα παιχνίδι είναι η μη προβλέψιμη εξέλιξη βάσει κανόνων, ο συγγραφέας μιλώντας μας γι' αυτό, στήνει σιωπηλά το δικό του: ένα απρόβλεπτο, αναλογικό Πρώτο Μέρος και ένα μαθηματικά προβλέψιμο, ψηφιακό Δεύτερο Μέρος κατεβαίνουν να συναντηθούν στο αφηγηματικό του γήπεδο· για να ακολουθήσει ο παιγνιώδης συμψηφισμός τους σ' ένα μάλλον αναπάντεχο Τρίτο Μέρος. Ο ίδι

Μπορεί να διασωθεί η κριτική πρόθεση του Ρουσσώ χωρίς να υιοθετηθεί το ολοκληρωτικό του νεύμα; Είναι δυνατός ο εμβολιασμός του αιρετικού έναντι της αναγωγής του σε κανόνα; Μπορεί να διασωθεί η κριτική πρόθεση του Ρουσσώ χωρίς να υιοθετηθεί το ολοκληρωτικό του νεύμα; Είναι δυνατός ο εμβολιασμός του αιρετικού έναντι της αναγωγής του σε κανόνα; Η απάντηση δεν βρίσκεται ούτε στην εκλεκτική πρόσληψη του ρουσσωικού έργου, ούτε όμως στην ισοπεδωτική του δεξίωση ως αρμονικού όλου. Συνεπής στην εμπειρία από την οποία λαμβάνει την αφετηρία της, η ρουσσωική σκέψη εμφανίζεται παραδόξως εκεί όπου δεν δεσμεύεται από την απαίτηση της συνέπειας. Η αντίσταση του απελευθερωτικού περιεχομένου στον καταναγκασμό της φόρμας εκπροσωπείται από την ίδια τη μορφή της παραδοξολογίας. Στη διερεύνηση της σημασίας των ρουσσωικών παραδόξων στην πολιτική φιλοσοφία και στη θεωρία του πολιτισμού είναι αφιερωμένη η παρούσα μελέτη.

«H έρευνα η οποία επιχειρείται εδώ προϋποθέτει το σκόπιμο πρόταγμα να είμαστε ιστορικοί και ταυτόχρονα κριτικοί, στο βαθμό που το ζητούμενο είναι, πέρα από κάθε πρόθεση καθοδήγησης, να προσδιοριστούν οι συνθήκες που κατέστησαν δυνατή την ιατρική εμπειρία όπως τη γνώρισε η νεότερη εποχή.Ας γίνει σαφές ότι το βιβλίο αυτό δεν γράφτηκε υπέρ μιας ιατρικής και εναντίον μιας άλλης ή εναντίον της ιατρικής και υπέρ της απουσίας ιατρικής. Εδώ, όπως και αλλού, πρόκειται για μια μελέτη που προσπαθεί να ανασύρει μέσα από την πυκνότητα του λόγου τις συνθήκες της ιστορίας του.Εκείνο που μετράει στα πράγματα που λένε οι άνθρωποι δεν είναι τόσο το τι μπορεί να σκέφτηκαν εντεύθεν αυτών ή εκείθεν, αλλά το τι τα συστηματοποιεί ευθύς εξαρχής, καθιστώντας τα εφεξής επ’ άπειρον προσιτά σε νέους λόγους και ανοιχτά στο έργο του μετασχηματισμού τους.» 

Αν και γραμμένη μεταξύ 1940-48, Η φιλοσοφία της νέας μουσικής παραμένει για μουσικούς, και φίλους της μουσικής, φιλοσόφους και ενδιαφερομένους για ζητήματα πολιτισμού και κοινωνίας, μια αποφασιστική συμβολή της «κριτικής θεωρίας» στη σύγχρονη σκέψη. Μαζί με τη Διαλεκτική του Διαφωτισμού, το έργο αυτό έβαλε τη σφραγίδα του σε ό,τι θεωρείται σήμερα κριτική της τέχνης, αλλά ίσως και στην πορεία της θεωρίας από τα μέσα του 20ού αιώνα. Ο ιδιότροπος λόγος του Αντόρνο, η ιδιοφυής σύζευξη εννοιών και επιχειρημάτων που αντλούνται από τη μουσική και τη φιλοσοφική παράδοση, η προκλητικά διατυπωμένη κριτική στον εύκολο «μοντερνισμό» και στα πολιτισμικά προϊόντα που τροφοδότησαν τη μαζική κουλτούρα, η ανυποχώρητη επιμονή στην ποιότητα της αφαίρεσης και της απόστασης από το «κοινό γούστο», η αιρετική αξιοποίηση των εννοιολογικών εργαλείων της κοινωνιολογίας και της σύγχρονης φιλοσοφίας για το σχολιασμό της μουσικής σύνθεσης και βεβαίως ο ανεξάντλητος πλούτος ιδεών, γνώσεων, αλλά και όρων του Αντόρνο καθιστούν το εγχείρημα της Φιλοσοφίας της νέας μουσικής ανεπανάληπτο. Ο ιδιότροπος λόγος του Αντόρνο, η ιδιοφυής σύζευξη εννοιών και επιχειρημάτων που αντλούνται από τη μουσική και τη φιλοσοφική παράδοση, η προκλητικά διατυπωμένη κριτική στον εύκολο «μοντερνισμό» και στα πολιτισμικά προϊόντα που τροφοδότησαν τη μαζική κουλτούρα, η ανυποχώρητη επιμονή στην ποιότητα της αφαίρεσης και της απόστασης από το «κοινό γούστο», η αιρετική αξιοποίηση των εννοιολογικών εργαλείων της κοινωνιολογίας και της σύγχρονης φιλοσοφίας για το σχολιασμό της μουσικής σύνθεσης και βεβαίως ο ανεξάντλητος πλούτος ιδεών, γνώσεων, αλλά και όρων του Αντόρνο καθιστούν το εγχείρημα της Φιλοσοφίας της νέας μουσικής ανεπανάληπτο. Η έκδοση του βιβλίου στα ελληνικά εκπληρώνει ένα αίτημα τόσο των μουσικών όσο και των κοινωνικών επιστημόνων και των φιλοσόφων, προσφέροντας επιπλέον στον αναγνώστη και τον ερευνητή χρήσιμες διευκρινίσεις και σχόλια.

Πέμπτη ετήσια διάλεξη προς τιμήν του Νίκου Πουλαντζά 2011

«[…] Κάποτε όταν ο φωτογραφικός φακός βρίσκονταν απέναντι σε έναν πολιτικό, το διάφραγμα έμοιαζε να παραλύει. Δέος; Σεβασμός; Τα πορτραίτα, πάντως, ήταν επιβλητικά. Ασπρόμαυρα μνημεία μορφών με σχεδόν υπεράνθρωπες διαστάσεις. Και όταν ο φακός συνελάμβανε τον πολιτικό εν δράσει, ήταν πάντα σχεδόν φορτωμένες συγκίνηση, σκηνές από ένα ιστορικό δράμα: η συνάντηση του πολιτικού με την Ιστορία, τη μοίρα του ή τα πεπρωμένα της φυλής. Δεν ήταν τόσο του φωτογράφου αδυναμία ή του πολιτικού δύναμη επιρροής. Ήταν, μάλλον, κάτι που ο φακός μοιραζόταν με το κοινό των πολιτών αίσθημα: να βλέπει τους πολιτικούς μακρινούς και απρόσιτους, παντοδύναμους, με μυστικά φυλαγμένα μακριά από το αδιάκριτο βλέμμα». Στη σύγχρονη όμως πολιτική εικονογραφία, ο «χαρισματικός» πολιτικός δεν είναι αυτός που σαγηνεύει τα πλήθη, αλλά αυτός που δεν έχει τίποτα να κρύψει. Είναι αυτός που εργάζεται σκληρά, που περιμένει σαν όλους τους άλλους ανθρώπους να πάει στο γραφείο του και μαζί με την σύντροφό του βιώνει σαν απλός άνθρωπος την θαλπωρή του σπιτιού. Άραγε, η «αυθεντικότητα» ως αξία υπήρξε το όχημα για την κατασκευή μιας νέας πολιτικο-κοινωνικής συναίνεσης ή μέρος μιας πολιτικής σκηνοθεσίας για τη χειρα­γώγηση των μαζών στο πλαίσιο ενός πραγματιστικού λαϊκισμού;