«H έρευνα η οποία επιχειρείται εδώ προϋποθέτει το σκόπιμο πρόταγμα να είμαστε ιστορικοί και ταυτόχρονα κριτικοί, στο βαθμό που το ζητούμενο είναι, πέρα από κάθε πρόθεση καθοδήγησης, να προσδιοριστούν οι συνθήκες που κατέστησαν δυνατή την ιατρική εμπειρία όπως τη γνώρισε η νεότερη εποχή.Ας γίνει σαφές ότι το βιβλίο αυτό δεν γράφτηκε υπέρ μιας ιατρικής και εναντίον μιας άλλης ή εναντίον της ιατρικής και υπέρ της απουσίας ιατρικής. Εδώ, όπως και αλλού, πρόκειται για μια μελέτη που προσπαθεί να ανασύρει μέσα από την πυκνότητα του λόγου τις συνθήκες της ιστορίας του.Εκείνο που μετράει στα πράγματα που λένε οι άνθρωποι δεν είναι τόσο το τι μπορεί να σκέφτηκαν εντεύθεν αυτών ή εκείθεν, αλλά το τι τα συστηματοποιεί ευθύς εξαρχής, καθιστώντας τα εφεξής επ’ άπειρον προσιτά σε νέους λόγους και ανοιχτά στο έργο του μετασχηματισμού τους.» 

Αν και γραμμένη μεταξύ 1940-48, Η φιλοσοφία της νέας μουσικής παραμένει για μουσικούς, και φίλους της μουσικής, φιλοσόφους και ενδιαφερομένους για ζητήματα πολιτισμού και κοινωνίας, μια αποφασιστική συμβολή της «κριτικής θεωρίας» στη σύγχρονη σκέψη. Μαζί με τη Διαλεκτική του Διαφωτισμού, το έργο αυτό έβαλε τη σφραγίδα του σε ό,τι θεωρείται σήμερα κριτική της τέχνης, αλλά ίσως και στην πορεία της θεωρίας από τα μέσα του 20ού αιώνα. Ο ιδιότροπος λόγος του Αντόρνο, η ιδιοφυής σύζευξη εννοιών και επιχειρημάτων που αντλούνται από τη μουσική και τη φιλοσοφική παράδοση, η προκλητικά διατυπωμένη κριτική στον εύκολο «μοντερνισμό» και στα πολιτισμικά προϊόντα που τροφοδότησαν τη μαζική κουλτούρα, η ανυποχώρητη επιμονή στην ποιότητα της αφαίρεσης και της απόστασης από το «κοινό γούστο», η αιρετική αξιοποίηση των εννοιολογικών εργαλείων της κοινωνιολογίας και της σύγχρονης φιλοσοφίας για το σχολιασμό της μουσικής σύνθεσης και βεβαίως ο ανεξάντλητος πλούτος ιδεών, γνώσεων, αλλά και όρων του Αντόρνο καθιστούν το εγχείρημα της Φιλοσοφίας της νέας μουσικής ανεπανάληπτο. Ο ιδιότροπος λόγος του Αντόρνο, η ιδιοφυής σύζευξη εννοιών και επιχειρημάτων που αντλούνται από τη μουσική και τη φιλοσοφική παράδοση, η προκλητικά διατυπωμένη κριτική στον εύκολο «μοντερνισμό» και στα πολιτισμικά προϊόντα που τροφοδότησαν τη μαζική κουλτούρα, η ανυποχώρητη επιμονή στην ποιότητα της αφαίρεσης και της απόστασης από το «κοινό γούστο», η αιρετική αξιοποίηση των εννοιολογικών εργαλείων της κοινωνιολογίας και της σύγχρονης φιλοσοφίας για το σχολιασμό της μουσικής σύνθεσης και βεβαίως ο ανεξάντλητος πλούτος ιδεών, γνώσεων, αλλά και όρων του Αντόρνο καθιστούν το εγχείρημα της Φιλοσοφίας της νέας μουσικής ανεπανάληπτο. Η έκδοση του βιβλίου στα ελληνικά εκπληρώνει ένα αίτημα τόσο των μουσικών όσο και των κοινωνικών επιστημόνων και των φιλοσόφων, προσφέροντας επιπλέον στον αναγνώστη και τον ερευνητή χρήσιμες διευκρινίσεις και σχόλια.

Πέμπτη ετήσια διάλεξη προς τιμήν του Νίκου Πουλαντζά 2011

«[…] Κάποτε όταν ο φωτογραφικός φακός βρίσκονταν απέναντι σε έναν πολιτικό, το διάφραγμα έμοιαζε να παραλύει. Δέος; Σεβασμός; Τα πορτραίτα, πάντως, ήταν επιβλητικά. Ασπρόμαυρα μνημεία μορφών με σχεδόν υπεράνθρωπες διαστάσεις. Και όταν ο φακός συνελάμβανε τον πολιτικό εν δράσει, ήταν πάντα σχεδόν φορτωμένες συγκίνηση, σκηνές από ένα ιστορικό δράμα: η συνάντηση του πολιτικού με την Ιστορία, τη μοίρα του ή τα πεπρωμένα της φυλής. Δεν ήταν τόσο του φωτογράφου αδυναμία ή του πολιτικού δύναμη επιρροής. Ήταν, μάλλον, κάτι που ο φακός μοιραζόταν με το κοινό των πολιτών αίσθημα: να βλέπει τους πολιτικούς μακρινούς και απρόσιτους, παντοδύναμους, με μυστικά φυλαγμένα μακριά από το αδιάκριτο βλέμμα». Στη σύγχρονη όμως πολιτική εικονογραφία, ο «χαρισματικός» πολιτικός δεν είναι αυτός που σαγηνεύει τα πλήθη, αλλά αυτός που δεν έχει τίποτα να κρύψει. Είναι αυτός που εργάζεται σκληρά, που περιμένει σαν όλους τους άλλους ανθρώπους να πάει στο γραφείο του και μαζί με την σύντροφό του βιώνει σαν απλός άνθρωπος την θαλπωρή του σπιτιού. Άραγε, η «αυθεντικότητα» ως αξία υπήρξε το όχημα για την κατασκευή μιας νέας πολιτικο-κοινωνικής συναίνεσης ή μέρος μιας πολιτικής σκηνοθεσίας για τη χειρα­γώγηση των μαζών στο πλαίσιο ενός πραγματιστικού λαϊκισμού;

Οι Διάλογοι για τη φυσική θρησκεία του Νταίηβιντ Χιουμ, έργο γραμμένο κατά το πρότυπο του κικερώνειου De Natura Deorum, αποτελεί μάλλον το μεγαλύτερο λογοτεχνικό επίτευγμα του Σκώτου φιλοσόφου και ταυτόχρονα το σημαντικότερο τεκμήριο της νεότερης εμπειριστικής φιλοσοφίας της θρησκείας. Μέσω της δια­λογικής μορφής εκτίθενται οι σκεπτικιστικές ενστάσεις που αποδομούν τα θεολογικά θεωρήματα, δίχως αυτή η αποδόμηση να ανάγεται η ίδια σε δόγμα. Στο επίκεντρο της συζήτησης βρίσκεται η απόπειρα τελεολογικής απόδειξης της ύπαρξης του Θεού, κατ’ αναλογία με την ανθρώπινη δημιουργική πράξη. Ο Φίλων, η δραματουργική ενσάρκωση του σκεπτικιστή, θα καταρρίψει τις αξιώσεις της θεολογικής φιλοσοφίας, αφήνοντας ωστόσο ταυτόχρονα ανοιχτή την πύλη που οδηγεί στην αναγνώριση φυσικών θρησκευτικών πεποιθήσεων. Χάρη στον επιδέξιο συγγραφικό χειρισμό του, ο Χιουμ θα προσφέρει ένα έργο που, μολονότι αδημοσίευτο κατά τη διάρκεια της ζωής του, έμελλε να αποτελέσει τη βάση όχι μόνο πολλών μεταγενέστερων εγχειρημάτων στη φιλοσοφία της θρησκείας αλλά και ποικίλων, ακόμη και ευθέως αντιτιθέμενων, ερμηνειών.

Στην Κρίση ο Έντμουντ Χούσσερλ επιχειρεί να αποσαφηνίσει οριστικά το νόημα της φαινομενολογικής φιλοσοφίας του. Είναι ένα από τα σημαντικότερα φιλοσοφικά έργα του 20ού αιώνα, γραμμένο μέσα στο ζόφο του ναζισμού και του προαναγγελλόμενου πολέμου. Συνιστά μια έκκληση για στοχασμό πάνω στις εγκαθιδρυμένες βεβαιότητες, με βάση τις οποίες ζητά –όλο και πιο πεισματικά– να πορευτεί η δυτική ανθρωπότητα από τον 17ο αιώνα και μετά. Φωτίζει τις άδηλες πτυχές της προέλευσης όλων των γνωσιακών επιτευγμάτων που οδήγησαν το ευρωπαϊκό πνεύμα από την άμεση βιοκοσμική εμπειρία προς τις αλήθειες των επιστημών. Αυτές παρουσιάζονται πλέον όχι ως ανεπερώτητη πρόοδος από το μύθο και το ψεύδος στη δήθεν από καταβολής ετοιμασμένη αληθή γη που η επιστήμη ευαγγελίστηκε. Η επιστήμη είναι ένα σπουδαίο αλλά και ιστορικά προσδιορισμένο συνειδησιακό επίτευγμα μεταξύ άλλων. Με αυτή την επανερμηνεία του νοήματος της αλήθειας της επιστήμης, ο Χούσσερλ ελπίζει πως συμβάλλει στο να ξαναγίνει η ανθρωπότητα αυτοσυνείδητη για το συνολικό νόημα της ζωής της.

Η πραγματεία του Ρουσσώ περί επιστημών και τεχνών, γραμμένη το 1750, αποτελεί την πρώτη κατάθεση και επεξεργασία των σκέψεων που θα απασχολήσουν το ώριμο έργο του. Ο ίδιος παρουσιάζει το κείμενο, που γράφτηκε σαν απάντηση σε σχετικό ερώτημα της Ακαδημίας της Ντιζόν, ως προϊόν μιας έκλαμψης, μιας ενορατικής σύλληψης που είχε καθ’ οδόν προς συνάντηση του φυλακισμένου Ντιντερό. Με την απάντησή του ο Ρουσσώ θα εγκαινιάσει ωστόσο τη μακροχρόνια ένταση που χαρακτήριζε τις σχέσεις του με τους διαφωτιστικούς κύκλους. Στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος βρίσκεται η ανάπτυξη των γραμμάτων και των τεχνών σε συνάρτηση με την εξέλιξη της ηθικής των πολιτών, η οποία κρίνεται ως αντιστρόφως ανάλογη. Με το νήμα αυτής της κριτικής της νεωτερικότητας και της προόδου ο Ρουσσώ υφαίνει τον καμβά πάνω στον οποίο θα σχεδιάσει στη συνέχεια την ανεπτυγμένη κριτική των ηθών και των κοινωνικοπολιτικών σχέσεων, αλλά και την παιδαγωγική του θεωρία.

Με τα δοκίμια «Τι σημαίνει: Προσανατολίζομαι στη σκέψη;», «Το τέλος των πάντων», «Περί ενός αριστοκρατικού τόνου που πρόσφατα υψώθηκε στη φιλοσοφία», «Εξαγγελία της επικείμενης περάτωσης μιας πραγματείας για την αιώνια ειρήνη στη φιλοσοφία», που δημοσίευσε ο Καντ στην επιθεώρηση Berlinische Monatsschrift, επιχειρεί να υπερασπιστεί την κριτική φιλοσοφία απέναντι σε επιθέσεις και προπάντων να δείξει πώς αυτή απαντά στην κρίση του ύστερου Διαφωτισμού: πώς επιτυγχάνει να διαμεσολαβήσει τη φυσικοεπιστημονική εικόνα του κόσμου με την ηθικοπρακτική αυτοκατανόηση των ανθρώπων και με την κοινή εμπειρία της ζωής. Oύτε οι κλονισμένες βεβαιότητες της ορθολογιστικής μεταφυσικής και της θετικής θρησκείας ούτε, από την άλλη, η τάση της εποχής που στρέφεται στο άμεσο αίσθημα και στην ιδιοφυή ατομικότητα μπορούν κατά τον Καντ να εξασφαλίσουν μια ενιαία εικόνα του ανθρώπου και του κόσμου.

Είναι η δημοκρατική εντολή μια πολυτέλεια σε συνθήκες κρίσης; Αλήθεια, υπό ποιες οικονομικές προϋποθέσεις υπάρχει πολιτική ελευθερία; Ο Ρουσσώ απαντά ότι μπορεί να υπάρχει πολιτική ελευθερία αν κανείς δεν είναι τόσο φτωχός, ώστε να πρέπει να πουλήσει τον εαυτό του για να ζήσει, και κανείς τόσο πλούσιος, ώστε να μπορεί να την αγοράσει. Ένα οικονομικό σύστημα που προϋποθέτει και αναπαράγει ένα τέτοιο ποιοτικό χάσμα, απειλεί, όντως, τη δημοκρατία. Η συγκυρία απεικονίζει μια μορφή αυτού του προβλήματος. Όταν παγκόσμιες κινήσεις κεφαλαίων αποβαίνουν αίφνης εις βάρος μιας χώρας, όταν η δημοκρατική εντολή εκβιάζεται στο όνομα φυσικών δυνάμεων πέραν κάθε δημοκρατικού ελέγχου, φανερώνονται τα όρια της δημοκρατίας του διχασμένου τούτου κόσμου.

Το βιβλίο αυτό αποτελεί μία μαρτυρία. Σύμφωνα με το ψυχαναλυτικό ήθος προέρχεται από συλλογή και καταγραφή λόγων βαρύτατα άρρωστων παιδιών και εφήβων στο πλαίσιο μιας προσωπικής ψυχαναλυτικής τους σχέσης με την συγγραφέα. Η ανάδυση του πρωτογενούς αυτού υλικού δεν μπορεί παρά να εκπλήξει: τα άρρωστα παιδιά και εφήβους απασχολεί πολύ περισσότερο η θέση τους μέσα στην επιθυμία των γονέων τους, στην οικογένειά τους, από την ασθένεια αυτή καθεαυτή.

Το βιβλίο αυτό παρουσιάζει τη σύγχρονη Οικονομική Θεωρία (Νεοκλασική Θεωρία και σύγχρονη Μικροοικονομική, Κεϊνσιανή θεωρία και σύγχρονη Μακροοικονομική, Μαρξική Οικονομική Θεωρία), διερευνώντας παράλληλα την εννοιολογική και επιστημολογική θεμελίωση καθεμιάς από τις διαφορετικές αυτές σχολές οικονομικής σκέψης. Η Πολιτική Οικονομία, όπως και οι άλλες κοινωνικές επιστήμες, δεν αποτελεί ένα ενοποιημένο θεωρητικό σύστημα, κατ’ αντιστοιχία με τις φυσικές επιστήμες ή τα μαθηματικά. Αντίθετα, αποτελεί μια σχισματική επιστήμη, με την έννοια ότι διαμορφώνονται στο εσωτερικό της διαφορετικές (και κατά κανόνα αντιμαχόμενες) θεωρητικές σχολές, που καθεμία οικοδομείται σε αναφορά με ένα ξεχωριστό θεωρητικό αντικείμενο και ένα ιδιαίτερο σύστημα εννοιών. Το κατά πόσο η καθεμία από τις σύγχρονες σχολές της Πολιτικής Οικονομίας μπορεί να ερμηνεύσει αποτελεσματικά τα φαινόμενα, και σε ποιο βαθμό τα θεωρητικά συμπεράσματά της ή τα πορίσματά της για την ακολουθητέα οικονομική πολιτική είναι συμβατά με εκείνα των άλλων σύγχρονων σχολών, αποτελεί επίσης αντικείμενο διερεύνησης του παρόντος βιβλίου.

Είμαστε ελεύθεροι; Είναι η ελευθερία συμβατή με τον ντετερμινισμό; Πώς συνδέεται η ελευθερία με την ηθική υπευθυνότητα; Αυτά είναι τα κεντρικά ερωτήματα στα οποία μπορεί να αναλυθεί το πρόβλημα της ελεύθερης βούλησης. Το ζήτημα της ανθρώπινης ελευθερίας είναι τόσο παλιό όσο και ο ίδιος ο φιλοσοφικός στοχασμός. Είναι όμως και πολύ επίκαιρο, καθώς τις τελευταίες δεκαετίες φιλόσοφοι νατουραλιστικής κυρίως κατεύθυνσης έχουν εισαγάγει νέα ερωτήματα, νέες εννοιολογικές διακρίσεις και μια νέα ορολογία, με βάση τα οποία συζητούν το πρόβλημα αλλά και επαναξιολογούν τις κλασικές θεωρίες. Με το «πρόβλημα της ελεύθερης βούλησης» δηλώνεται ακριβώς η ιδιαιτερότητα των όρων με τους οποίους διεξάγεται η σύγχρονη συζήτηση. Στο παρόν βιβλίο, ο συγγραφέας καταπιάνεται με αυτή τη σύγχρονη συζήτηση. Εξηγεί το πρόβλημα, ταξινομεί και παρουσιάζει τις διάφορες θεωρίες και διαλέγεται κριτικά μαζί τους. Στη διαμάχη μεταξύ συμβατοκρατών και ασυμβατοκρατών, ήπιων ντετερμινιστών και ελευθεροκρατών, παίρνει τελικά τη θέση των ελευθε­ροκρατών (οι οποίοι ως τέτοιοι είναι ασυμβατοκράτες) και προετοιμάζει το έδαφος για την υποστήριξη μιας νέας ελευθεροκρατικής θεωρίας, η οποία θα εγείρει τις λιγότερες δυνατές αιτιάσεις εναντίον της.