Ιωάννης Βαρτζόπουλος
< πίσω στους Συγγραφείς

Η ψυχανάλυση από τα πρώτα βήματά της αναμετριέται με τα άδηλα αίτια του ψυχικού πόνου, τις εσωτερικές συγκρούσεις που τον γεννούν και τις ενορμητικές δυνάμεις που τον εκθρέφουν. Κλινικές εικόνες της κατάθλιψης περιγράφονται στη Μονογραφία αυτή. «Η κατάθλιψη, ως ένα βιωμένο αίσθημα δυσφορίας που έχει διάρκεια, επηρεάζει τους ασθενείς σε πολλά επίπεδα, το σωματικό, το ψυχικό και το κοινωνικό». (Μπεράτη) «… στη μελαγχολία ο ασθενής δεν βλέπει καθαρά τι έχει χαθεί. Η απώλεια ως εκ τούτου είναι ασυνείδητη». (Τζάκσον) «…τι προηγείται της δυνατότητας του εγώ να δημιουργεί σχέσεις με αντικείμενα …ποιος ο ρόλος της απώλειας και του πένθους στη διαδικασία της μίμησης…» (Βαρτζόπουλος) «Πώς θα μπορούσαμε να διανοηθούμε το πένθος σε σχέση με τον εθισμό;» (Κεφάλας) «…πώς µπορούµε να εντοπίσουμε µέσα στη θεραπεία την απώλεια, προκειμένου να αρχίσει η διεργασία του πένθους µε απώτερο στόχο την επανεύρεση του χαμένου µέρους του υποκειμένου και των χαμένων ναρκισσιστικών του επενδύσεων;» (Χατζηανδρέου) «Η αποτυχία της εργασίας του πένθους στη σημερινή κοινωνία είναι το αποτέλεσμα αμυνών απέναντι σε ψυχικές οδύνες απώλειας, οι οποίες αδυνατούν να βρουν τον χώρο υποδοχής, φιλοξενίας, περίεξης και μεταλλαγής τους, τόσο εντός του ίδιου του υποκειμένου όσο και εντός των διυποκειμενικών δεσμών, στο πλαίσιο του πολιτισμού». (Πέτρου) «…ο τρόμος της ετερότητας, οι αγωνίες που συνοδεύουν τις διεργασίες αποχωρισμού, αλλά και οι συγκρούσεις και η βία που συνοδεύουν τη διαμόρφωση της υποκειμενικής ταυτότητας…» (Μπαζαρίδης) Απώλειες, τρόμος, αγωνία, πένθος, βία, αλλά και οι ήχοι της λέξης θλίψη ανασύρουν την παράσταση ενός δυσβάσταχτου όγκου που δυναστεύει και συνθλίβει την ψυχική ζωή ενός υποκειμένου κάνοντάς το να πάσχει, να ακινητοποιείται και συχνά να βυθίζεται σε μία συναισθηματική άβυσσο. Η ψυχαναλυτική εργασία προσπαθεί να ανοίξει διόδους, ώστε να ξαναγεννηθεί η επιθυμία για ζωή και η λαχτάρα για νέα αντικείμενα και σχέσεις.

Αυτό που ορίστηκε από τον Freud ως οιδιπόδειο σύμπλεγμα, αποτέλεσε τον περισσότερο αναγνωρίσιμο πυρήνα των επεξεργασιών του και οδηγό για την ιχνηλάτηση του ασυνειδήτου. Το Οιδιπόδειο παρουσιάζεται σαν ένας αστερισμός, όπου συμπλέκονται οι εχθρικές και οι σεξουαλικές ενορμητικές ώσεις προς τους γονείς, οι ψυχικές συγκρούσεις και άμυνες, οι οποίες εγείρονται μαζί με αυτά τα αισθήματα, η επικυριαρχία του φαλλικού μονισμού, αλλά και το σύμπλεγμα ευνουχισμού. Το Οιδιπόδειο κατοχυρώθηκε ως ένα θεμελιακό στοιχείο με παγκόσμια και διαχρονική εμβέλεια και με τις πολλαπλές εκδοχές του διαδραματίζει έναν κεντρικό δομικό ρόλο σε κάθε ανθρώπινη ύπαρξη. Θεωρείται ότι συνδέει την εξελικτική διαδρομή με την τοπογραφική, οικονομική και δυναμική διαμόρφωση του ψυχισμού ενώ ταυτόχρονα συναρθρώνει την ψυχική οργάνωση με την διαγενεακή και πολιτισμική ιστορία, θεμελιώνοντας έτσι την πιθανότητα της υποκειμενοποίησης και μιας ‘δομικής ιστορικότητας’ (Andre Green.Ωστόσο, η θέση αυτή αποτέλεσε το αντικείμενο μιας μακρόχρονης συζήτησης τόσο στον χώρο της ψυχανάλυσης όσο κυρίως στους κύκλους των κοινωνιολόγων και των ανθρωπολόγων. Στο ψυχαναλυτικό πεδίο οι συνεισφορές της Klein, του Lacan, του Bion, του Green, του Kohut, της Chassequet-Smirgel και πολλών άλλων, φωτίζουν από διαφορετικές πλευρές αυτήν την έννοια και καταδεικνύουν ότι αποτελεί μια ζωντανή και ανεξάντλητη πηγή προβληματισμού και αναζητήσεων. Στον τόμο αυτό συγκεντρώνονται θεωρητικές και κλινικές εργασίες, οι οποίες προσεγγίζουν με πολύπλευρο και διεισδυτικό τρόπο την έννοια του ευνουχισμού, τα πεπρωμένα του, την επίδρασή του στην μορφή που παίρνουν ενδοψυχικές λειτουργίες και μορφώματα, την σχέση με την εκτύλιξη της επιθυμίας, αλλά κυρίως αναφέρονται στις εκφράσεις του Οιδιποδείου σε άνδρες και γυναίκες και στην ανάδειξη της έννοιας της τριτότητας.

Η ερμηνεία κατέχει θεμελιακό ρόλο στην ψυχανάλυση. Αποτελεί ένα σημείο-κλειδί το οποίο συμπυκνώνει την εργασία του ψυχαναλυτή, τη θεωρητική του κατάρτιση, τις δυνατότητες τεχνικής που κατέχει, τη μέθοδο που ακολουθεί αλλά και τις ποιότητές του ως υποκειμένου. Βασικός στόχος της είναι να ανοίξει δρόμους ώστε ο αναλυόμενος να αποκτήσει πρόσβαση στις συγκρούσεις και τις επιθυμίες που ορίζουν τη ζωή του. Πασχίζει να άρει την απώθηση και να ανασύρει απόκρυφα συναισθήματα και ασυνείδητες πτυχές των λεγομένων και των πράξεών του, αναδεικνύοντας έτσι τις ιδιαίτερες όψεις της ψυχικής του οργάνωσης. Ο Φρόυντ υπογράμμιζε ότι η ερμηνεία προσπαθεί να συνταιριάξει υλικό που κινείται σε διαφορετικά επίπεδα ψυχικής δραστηριότητας, εκφέρεται τόσο με λέξεις όσο και με τη σιωπή, και συνδέεται άμεσα με το πλέγμα των μεταβιβαστικών και αντιμεταβιβαστικών φαινομένων. Ωστόσο, η αποτελεσματικότητά της διηθείται και οριοθετείται από τη λειτουργικότητα του αναλυτικού πλαισίου, αλλά και από την επενέργεια των εκφράσεων της ενόρμησης θανάτου.Στα κείμενα που συναπαρτίζουν αυτόν τον τόμο φωτίζεται η φύση της ερμηνευτικής διαδικασίας τόσο σε ενήλικους όσο και σε εφήβους, καθώς και τα χαρακτηριστικά που φέρουν οι διάφοροι τρόποι ερμηνευτικής παρέμβασης.

Ο Wilfred R. Bion άφησε την ιδιαίτερη και σημαντική σφραγίδα του στην ψυχαναλυτική θεωρία και πράξη. Κινήθηκε ανάμεσα σε διαφορετικούς πολιτισμούς και προσπάθησε να συνταιριάξει αντιτιθέμενα ρεύματα σκέψης και ζωής. Ξεκινώντας από τις παρακαταθήκες του Ζ. Φρόυντ και της Μέλανι Κλάιν, οδηγήθηκε με αξιοσημείωτη ανεξαρτησία σε πρωτότυπες συνθέσεις, σε επανα­διατυπώσεις βασικών θέσεων και χάραξε νέες κατευθύνσεις αναζητήσεων. Ενδιαφέρθηκε για την επιστημολογία της ψυχανάλυσης και επεξεργάστηκε κυρίως τη διαδικασία της σκέψης από τις απαρχές της ζωής, χρησιμοποιώντας ακόμη και μοντέλα των θετικών επιστημών. Μελέτησε τη λειτουργία των ομάδων και τη δομή των ψυχωτικών, σχιζοφρενών και οριακών ασθενών. Προσπάθησε, επίσης, να διεισδύσει στο αίνιγμα της ψυχικής οδύνης και την απειλή του ψυχικού θανάτου, αλλά και να ιχνηλατήσει τα εντυπώματα της εσωτερικής και της εξωτερικής βίας στην ψυχική αλληλουχία. Δημιούργησε έννοιες («λειτουργία άλφα» και «στοιχεία βήτα», τα σύμβολα «Κ», «L», «H», «O»), ανέπτυξε άλλες («περιέχον-περιεχόμενο») και υπογράμμισε, μεταξύ άλλων, τη σημασία της ονειροπόλησης της μητέρας στους ψυχικούς μετασχηματισμούς.Τα άρθρα αυτής της μονογραφίας παρουσιάζουν, με κλινικά παραδείγματα, πλευρές και επεξεργασίες του πολύπλευρου, καινοτόμου και σύνθετου έργου του Μπίον. Προσπαθούν να αναδείξουν τη βαθιά πολυπλοκότητα της ανθρώπινης ψυχικής δραστηριότητας, η οποία, όπως πίστευε και ο Μπίον μπορεί να συνδέεται με την καταστροφικότητα, μπορεί συχνά να συγγενεύει με την απελπισία, αποζητά όμως διέξοδο στη ζωή και τη δημιουργικότητα.

Ο όρος αρνητικό χρησιμοποιείται στην ψυχαναλυτική ορολογία συνήθως ως απαξιωτικός προσδιορισμός. Όμως ο Φρόυντ είχε την αντίληψη ότι είναι μια κρίσιμη έκφραση, η οποία δεν συνδέεται μόνο με παθολογικές διεργασίες, αλλά διατρέχει ολόκληρη την ψυχική ζωή. Εκείνος που επεξεργάστηκε ιδιαίτερα το «αρνητικό» είναι ο Αντρέ Γκρην. Εκκινώντας από τη φιλοσοφική σκέψη του Χέγκελ τις ψυχαναλυτικές συνεισφορές του Winnicott, του Bion και άλλων, αλλά αντλώντας και από πλούσια κλινική εμπειρία, ο Γκρην οργάνωσε μια πολυεπίπεδη έννοια που άνοιξε νέες προοπτικές στην ψυχαναλυτική πράξη και σκέψη.Ωστόσο το αρνητικό παραμένει μια «σκοτεινή», «δύσβατη» οντότητα που συχνά οδηγεί σε παρανοήσεις. Στα άρθρα που συναπαρτίζουν αυτό τον τόμο αποτυπώνεται ο πλούτος αυτής της έννοιας, οι πολυσήμαντες εκφάνσεις της, οι κλινικές εφαρμογές της, οι αντιπαραθέσεις που τη συνοδεύουν και φωτίζεται η λειτουργική της αξία.